فیبر نوری؛ وعده تزئینی وزیر ارتباطات
تأکید موکد و مکرر وزیر ارتباطات دولت سیزدهم بر فناوری فیبر نوری از سخنرانی‌ها و مصاحبه‌ها گرفته تا متن گزارش سالانه این وزارتخانه عزم جزم وزارت ICT برای توسعه شبکه‌ای مبتنی بر فیبر نوری را نشان می‌دهد. فیبر نوری در کنار شبکه ملی اطلاعات به دو کلیدواژه پرتکرار عیسی زارع‌پور تبدیل شده‌اند.
وعده توسعه فیبر نوری و رساندن ۲۰ میلیون پورت آن به خانوارها و کسب‌وکارهای ایرانی بیش از یک سال است که هدف دولت شده است؛ هرچند بعید است کسی مخالف پیشرفت و بهره‌گیری از به‌روزترین تکنولوژی‌های دنیا باشد و شبکه فیبر نوری با ظرفیت چشمگیر در انتقال داده و سرعت چند ده برابری نسبت به نمونه‌های پیشین مطلوبش نباشد اما در وهله اول اولیت‌بندی نیازها در حوزه تکنولوژی و در وهله بعد هدف‌گذاری منطقی و در نظر گرفتن اهداف قابل تحقق و البته کارآمد نکاتی است که در خصوص پروژه FTTH دائما مطرح میشود.
از زمان شروع این طرح و به‌ویژه پس از هدف‌گذاری وزارت ارتباطات برای ارائه ۲۰ میلیون پورت فیبر نوری بسیاری از کارشناسان بارها و بارها این پروژه را نه هدفی محقق‌شدنی که رویایی دست‌نیافتنی دانسته‌اند و برای آن دلایلی آورده‌اند که در ادامه این گزارش ذکر خواهد شد.
اتصال ۸۰ درصدی به فیبر نوری تا پایان سال
با شناخت یک‌ساله‌ای که از عیسی زارع‌پور و اهداف وزارتخانه‌اش داریم بدیهی بود که مثل تمام ۱۵ ماه گذشته در جلسه روز بیست‌وچهارم آبان با نمایندگان مجلس هم طرح توسعه فیبر نوری یکی از محورهای صحبتش باشد. این بار البته آمار و ارقام بیشتری درباره چگونگی و میزان گسترش فیبر نوری در کشور توسط وزیر ارتباطات ارائه شد. او در این جلسه در توضیح پیشرفت این پروژه به مجلسی‌ها گفت:
یکی از پروژه‌های هفت کلان پروژه شبکه ملی اطلاعات، توسعه زیرساخت فیبر نوری است، در ۱۰ سال گذشته ایران یکی از کشورهای انتهای جدول در این شاخص بود؛ برنامه این است که تا پایان سال ۸۰ درصد خانوارها و کسب‌وکارها به فیبر نوری با سرعت نامحدود متصل شده و برای این منظور هشت درصد درآمد اپراتورها به این پروژه اختصاص دارد و در واقع یک‌سوم اعتبار از این راه تأمین میشود.
نکته جالب توجه درباره این بخش از اظهارات زارع‌پور این است که در ۱۰ سالی که طرح ارائه و توسعه فیبر نوری کلید خورده سرعت پیشرفت این پروژه اندک بوده و بنا به آماری که آذری جهرمی، وزیر پیشین ارتباطات، در پادکست سکه اعلام کرده است، از سال ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰ تنها ۱۵۰ هزار خانه به فیبر نوری مجهز شده‌اند. همچنین، بنا به آمار ارائه‌شده توسط وزارت ارتباطات تا امروز تنها دو میلیون خانوار و کسب‌وکار تحت پوشش این فناوری قرار گرفته‌اند؛ حالا چگونه و چطور بنا است این میزان تا پایان سال جاری، یعنی ظرف چهار ماه آینده ۸۰ درصد از خانوارها و کسب‌وکارها به فیبر نوری دسترسی پیدا کنند؟
در صحبت‌های وزیر ارتباطات در خصوص فیبر نوری به آمارهای دیگری هم اشاره شده و برنامه‌ریزی این وزارتخانه برای روزها و سال‌های آتی این طرح نیز توضیح داده شد. زارع‌پور به نمایندگان گفت که تا امروز زیرساخت‌های حقوقی توسعه فیبر نوری در ۵۱ شهر و ۱۲ استان آغاز شده است و ادامه داد:
تاکنون دو میلیون خانوار تحت پوشش قرار دارند و ارزیابی ما این است که تا آخر سال دو برابر میشود. در نظر داریم سال آینده هفت میلیون خانوار جدید و تا سال ۱۴۰۳ در حدود هشت میلیون خانوار دیگر به فیبر نوری متصل شوند تا طعم شیرین سرعت چندصد مگابایتی را تا پایان دولت سیزدهم بچشند.
فارغ از خطای محاسباتی رخ‌داده در ارائه این آمار که مجموع ارقامش عدد ۱۹ میلیون را نشان می‌دهد و نه عدد ۲۰ میلیون که دائما وعده‌اش داده شده است؛ چشاندن طعم شیرین فناوری نیز وعده خوش رنگ و لعاب دیگری است که وزیر تا امروز چند مرتبه به زبان آورده است. به نظر می‌رسد مقصود مسئولان از طعم شیرین فناوری با آنچه مردم احساس می‌کنند متفاوت است: درحالی‌که مقامات چشیدن این طعم شیرین را در گرو توسعه شبکه ملی اطلاعات و پیشرفت تکنولوژی فیبر نوری در آینده‌ای نامعلوم می‌دانند، مردم همین امروز چشیدن این طعم شیرین را احتیاج دارند.
همین امروز که با فیلترینگ، ناپایداری شبکه اینترنت، کاهش پهنای باند، قطعی زمانی و منطقه‌ای اینترنت بین‌الملل و انواع اختلالات، کاربران را دائما از فناوری و کارکردهای آن، مثل برقراری ارتباط، دسترسی به منابع اطلاعاتی و آموزشی، خرید آنلاین، پیشبرد کسب‌وکار و… دور می‌شوند، بیش از هر طعم دیگری طعم تلخ و تند محدودیت در دسترسی به فناوری را می‌چشند.
این هدف وعده داده شده برای روزها و سال‌های آتی به گفته بسیاری از کارشناسان دور از دسترس‌تر از چیزی است که وزارت ارتباطات تصور و دائما هم تکرارش می‌کند. حدود یک هفته قبل بود که مصاحبه‌ای از معاون فناوری ارتباطات شرکت مخابرات منتشر شد که در آن با انتقاد تند وزیر ارتباطات و پروژه فیبر نوری‌اش خطاب به او گفته بود: «یا نمی‌دانی پورت فیبر نوری چیست یا نمی‌دانی ۲۰ میلیون چه مقدار است!» او همچنین رسیدن به این میزان از پورت فیبر نوری را برای کشور غیر لازم دانسته و این طور توضیح داده بود:
فرانسه ۶۰ میلیون پورت ADSL دارد، به سمت FTTH هم حرکت کرده‌است و ۱۰ تا ۱۲ درصد سرویس FTTH دارد. ما کلاً با ۱۰ میلیون کاربر می‌خواهیم به ۲۰ میلیون FTTH برسیم.
هرچند چند ساعت پس از انتشار این مصاحبه و دست‌به‌ست چرخیدن این اظهارات، شرکت مخابرات این مصاحبه را تکذیب کرده و آن را ناشی از اشتباه رسانه‌ها در انعکاس موضوع دانسته، اما صحبت‌های سیدصالحی چندان هم اشتباه و خلاف واقع نبود. پیش از او هم بسیاری از کارشناسان این ایرادات و البته اشکالات دیگری را به پروژه توسعه فیبر نوری وارد کرده بودند.
منتقدان فیبر نوری چه می‌گویند؟
یکی از این اشکالات موضوع سرعت بسیار بالای تکنولوژی فیبر نوری بود موضوعی که پیش از این و در گزارش سالانه وزارت ارتباطات نیز به آن اشاره شده و اعلام شده بود خانوارها و کسب‌وکارهایی که به فیبر نوری دسترسی پیدا کرده‌اند، اینترنتی با سرعت هزار مگابیت (یک گیگابیت بر ثانیه) دراختیار دارند. در همان زمان، کارشناسان اعلام کردند برخورداری از چنین ظرفیتی در ایران و با تجهیزاتی که کاربران ما دراختیار دارند عملا غیرممکن است.
یکی از این کارشناسان در این زمینه به دیتاسنتر من چنین گفته بود: «در حال حاضر ظرفیت کشور اصلاً اجازه نمی‌دهد که از ۱۰ میلیون کاربر اینترنت، هر یوزر یک گیگابیت از آن استفاده کند. در واقع، نه ظرفیت شبکه ملی اطلاعات و نه ظرفیت اینترنت بین‌الملل استفاده از چنین حجمی را اجازه نمی‌دهد. از یک سو تجهیزاتی که برای کاربران نصب میشود در رِنج گیگابیت نیست و از سوی دیگر، اپراتورهای ارائه‌دهنده اینترنت فیبر نوری، مثل مخابرات، سرعت بالای ۲۰ مگ به کاربر نمی‌دهد.» بررسی‌های ما در دیتاسنتر من هم نشان می‌دهد مخابرات اینترنت بالاتر از سرعت ۵۰ مگ ارائه نمی‌دهد.
بااین‌حال، موضوع سرعت بسیار بالای اینترنت با استفاده از فناوری فیبر نوری در صحن علنی مجلس نیز مطرح شد و رسیدن به سرعت «چندصدمگابایتی» برای چندمین بار وعده داده شد. موضوعی که بیشتر از یک هدف به امری تبلیغاتی و وعده‌ای عوام‌فریبانه شباهت دارد.
حتی اگر فرض کنیم این وعده محقق میشود و ۲۰ میلیون پورت فیبر نوری دردسترس کاربران قرار می‌گیرد، با وجود هزینه بالای تجهیزات فیبر نوری هیچ تضمینی نیست که آن‌ها امکان استفاده از این فناوری را داشته باشند. این یکی دیگر از نقدهای واردشده به این طرح است که پرسش «آیا واقعاً فیبر نوری نیاز ضروری کشور و کاربران اینترنت در ایران است؟» را مطرح می‌کند.
وزیر سابق ارتباطات نیز در پادکست سکه در تشریح علت عدم استقبال از تکنولوژی فیبر نوری به عدم وجود کشش بازار اشاره می‌کند و با ارائه قیمت تجهیزات فیبر نوری عدم وجود تقاضا برای این تجهیزات را طبیعی می‌داند. به گفته آذری جهرمی در سال ۱۳۹۷ هزینه تهیه تجهیزات FTTH هفت میلیون تومان بوده است: «دو میلیون و خرده‌ای پول مودم دادم و این که بیایند فیبر بکشند و حفاری کنند و بعد فیبر را از پارکینگ بکشند و به خانه ما بیاورند. در مجموع شش، هفت میلیون تومان هزینه ثابت دادیم. ماهی ۴۰۰ هزار تومان هم پول اینترنت روی قبض تلفن می‌آمد.»
با توجه به این که این هزینه به چهار سال قبل مربوط میشود، در شرایط فعلی بدیهی است که هزینه ثابت و ماهانه خرید، راه‌اندازی و استفاده از اینترنت پرسرعت فیبر نوری بسیار بیشتر از گذشته شده است؛ بنابراین، این پرسش مطرح میشود که در وضعیت اقتصادی کنونی جامعه چند درصد از مردم توان پرداخت این هزینه را خواهند داشت؟
علاوه بر گران بودن تجهیزات فیبر نوری برای مصرف‌کننده، مراحل ایجاد و توسعه این تکنولوژی نیز هزینه‌بر بوده و همین مسئله هم موجب انتقاد از دنبال کردن این طرح شده است. طبق اعلام محمدرضا میرتاج‌الدینی، نماینده شهرهای تبریز، آذرشهر و اسکو، برای ایجاد ۲۰ میلیون پورت فیبر نوری در کشور ۷۰ هزار میلیارد تومان اعتبار نیاز است. هزینه‌های مربوط به این پروژه مجلس با طرح متمرکزسازی منابع مالی توسعه فیبر نوری موافقت کرده و بر این اساس، قرار است برای توسعه این شبکه صندوقی زیر نظر سازمان رگولاتوری تشکیل شود و هشت درصد حق‌السهم دولت از اپراتورها در آن جمع‌آوری و صرف توسعه پروژه فیبر نوری شود.
شاید وجود چنین تردیدها، به‌ویژه تردیدهای مالی، درباره توسعه شبکه فیبر نوری در کشور و ملاحظاتی در خصوص سرمایه‌گذاری یا عدم سرمایه‌گذاری در چنین پروژه‌ای است که همکاری برخی اپراتورها با این طرح را با تعویق مواجه کرده است. چنان که در تمام سال‌هایی که از مطرح شدن این طرح می‌گذرد ایرانسل، به‌عنوان یکی از اپراتورهای بزرگ کشور، تا مهرماه امسال تمام و کمال با این پروژه همراه نشده و به دلیل وجود ملاحظاتی که در خصوص قرارداد این طرح داشته، به‌تازگی به ملحق شدن به آن رضایت داده است.
با در نظر داشتن این نکات و به‌ویژه مسئله هزینه کلان پروژه FTTH، بد نیست به این موضوع فکر کنیم که اگر این طرح به مرحله اجرا برسد اما مورد استقبال و استفاده قرار نگیرد، سرمایه چندین و چند میلیاردی کشور است که دود میشود و به هوا می‌رود. هزینه‌ای که شاید همین روز و در بستر و فضای دیگری از عرصه ارتباطی کشور بتواند نیازهای ضروری‌تری را پاسخ دهد.
اینترنت پایدار نداریم، فیبر نوری می‌خواهیم چه کار؟
این پرسش هم به قوت خود باقی است که در دوران محدودیت و مسدودیت در فضای اینترنت کشور و در دورانی که دیگر باید واژه اینترانت را به جای اینترنت به کار ببریم، همان سرعت چندصد مگابایتی مد نظر وزیر ارتباطات چقدر مورد نیاز ما است؟ با توجه به این که به‌طور کلی حجم ترافیک مصرفی در شبکه داخلی کمتر است و با توسعه شبکه ملی اطلاعات (یکی دیگر از اهداف مورد علاقه وزارت ارتباطات دولت سیزدهم) دسترسی به پلتفرم‌ها، سرویس‌ها و سایت‌های داخلی سریع‌تر خواهد بود فناوری‌ای که سرعتی خارق‌العاده داشته باشد، چه دردی را دوا خواهد کرد؟
داشتن سرعت نور برای اینترنتی که از هر سو به اختلال و فیلتر و محدودیت برمی‌خورد با رانندگی کردن با یک خودرو روز دنیا در خیابانی که از هر سو به بن‌بست می‌رسد، تفاوت چندانی نخواهد داشت. پس بار دیگر این پرسش مطرح میشود که آیا آن قدر که بر توسعه فیبر نوری تأکید میشود، نیاز به آن هم وجود دارد؟ و آیا آن قدر که برای این طرح هزینه میشود از آن استفاده هم خواهد شد؟
تمام این پرسش‌ها در کنار انتقادات مطرح‌شده در سال‌های اخیر نسبت به این پروژه مجموع نکاتی است که به مورد اشاره قرار گرفته است. موضوعی که البته شاید بهترین مجال طرحش در همان صحن علنی مجلس و توسط اعضای بهارستان بود، اما یا اصلاً به ذهن کسی نرسید یا عزمی برای بیانش وجود نداشت. بااین‌حال، این نکات همچنان وجود دارد و پرونده این پرداخت به این پروژه هنوز باز است تا مگر روزی که هنوز از اجرایی شدن این طرح ناامید نشده‌ایم یا پشیمانی دنبال کردن این پروژه گریبان‌گیر نشده است، وزیر پاسخی به آن‌ها بدهد. البته پاسخی متفاوت با آنچه تا امروز دائما تکرار کرده است.
