ستاره قطبی چیست و چگونه برای جهت‌یابی به‌کار می‌رود؟

ستاره قطبی درخشان‌ترین ستاره‌ی آسمان نیست؛ اما پیداکردن آن در آسمان شب حتی در داخل شهر نیز اغلب کار راحتی است. در این مقاله، به چند نکته‌ی جالب درباره‌ی ستاره قطبی و کاربردهای آن برای علاقه‌مندان اشاره می‌کنیم.

یافتن ستاره قطبی

اگر در نیم‌کره‌ی شمالی حضور داشته باشید، ستاره قطبی می‌تواند به موقعیت‌یابی و جهت‌یابی کمک کند. درواقع، دریانوردان و کاوشگران مختلف از دیرباز از همین ستاره بدین‌منظور کمک می‌گرفتند. ستاره قطبی یا پولاریس همیشه در جهت شمال حقیقی قرار گرفته است. تعبیر شمال حقیقی معادل همان شمال جغرافیایی زمین است و البته با شمال مغناطیسی زمین مقداری تفاوت دارد. شمال و جنوب حقیقی در دو سمت محور گردش زمین قرار دارند؛ اما شمال مغناطیسی زمین همان جهتی است که قطب‌نما نشان می‌دهد.

ستاره قطبی چه جهتی را نشان می‌دهد

در نزدیک شمال حقیقی زمین نقطه‌ای وجود دارد که در آن مسیرهای میدان مغناطیسی زمین به‌صورت عمود در می‌آید؛ یعنی اگر عقربه‌ی قطب‌نما اجازه‌ی گردش در سه جهت را داشت، در این نقطه جهت عمود به زمین را نشان می‌داد. شمال حقیقی و شمال مغناطیسی اگرچه به‌یکدیگر نزدیک هستند، به‌‌دلیل انحراف ۱۰ درجه‌ای محور متصل‌کننده‌ی دو قطب مغناطیسی زمین با محور گردش آن تفاوت مشخصی بین این دو نقطه وجود دارد. شمال حقیقی زمین نقطه‌ای ثابت است؛ اما شمال مغناطیسی با گذشت زمان جابه‌جا می‌شود. در‌حال‌حاضر، شمال مغناطیسی با سرعت ۵۲ کیلومتر در سال از کانادا به‌سمت سیبری جابه‌جا می‌شود.

پولاریس یا جُدَی هم‌اکنون به‌عنوان ستاره قطبی شناخته می‌شود. این ستاره تقریباً در بالای قطب شمال زمین و در راستای محور گردش آن قرار گرفته است. محور گردش زمین خطی فرضی است که دو قطب‌ شمال و جنوب زمین را به‌هم متصل می‌کند. زمین مانند گویی چرخان حول این محور گردش می‌کند. ناگفته نماند که محور چرخش زمین درمقایسه‌با صفحه‌ی مداری آن انحراف ۲۳/۴ درجه‌ای دارد.

ستاره قطبی و شمال

ستاره قطبی در آسمان در نزدیکی محور گردشی شمال قرار گرفته است، به این نقطه قطب شمال سماوی می‌گویند. در طول شب با گردش زمین به‌ دور خود، این‌گونه به‌نظر می‌رسد که ستاره‌ها نیز حول قطب شمال گردش می‌کنند. پس از گذشت چندین ساعت، این ستاره یک دور کامل حول نقطه‌ی شمال سماوی گردش می‌کنند. هرچه ستاره از قطب دورتر باشد، دایره‌ی گردش آن بزرگ‌تر خواهد بود. برخی از ستاره‌ها در طول شب مسافت زیادی را حول شمال سماوی طی می‌کنند.

این پدیده را عکاسان آسمان شب با نوردهی طولانی به‌خوبی به‌تصویر می‌کشند؛ اما درباره‌ی ستاره قطبی قضیه متفاوت است. به‌دلیل نزدیکی ستاره قطبی به نقطه‌ی شمال سماوی دایره‌ی ایجاد‌شده به‌وسیله‌ی گردش این ستاره در طول ۲۴ ساعت بسیار کوچک است. بنابراین ستاره قطبی تقریباً در نقطه‌ای ثابت در آسمان قرار گرفته است؛ از‌این‌رو، می‌تواند روش مطمئنی برای پیدا‌کردن مسیر شمال باشد. اگر در قطب شمال بایستید، این ستاره درست در بالای سرتان قرار خواهد گرفت؛ اما با حرکت به‌سمت جنوب، محل این ستاره در آسمان پایین‌تر می‌آید.

تصویری از موقعیت ستاره قطبی یا پولاریس نسبت به صورت فلکی دب اکبر در آسمان شب.

ستاره قطبی و دب اکبر

پیدا‌کردن پولاریس در آسمان صاف شب کار راحتی است. ابتدا کافی است صورت فلکی دب اکبر را پیدا کنید. دو ستاره‌ی انتهایی این صورت فلکی به‌سمت ستاره قطبی اشاره می‌کند. با ایستادن به‌سمت ستاره قطبی مطمئن خواهید شد که به‌سمت شمال ایستاده‌اید. بدین‌ترتیب، به‌راحتی می‌توانید موقعیتتان را پیدا کنید. در نیم‌کره‌ی جنوبی زمین هیچ ستاره‌ی درخشانی در نزدیکی قطب جنوب سماوی وجود ندارد؛ اما رصدگران با روش‌های هوشمندانه‌ی دیگری مانند استفاده از صورت فلکی صلیب جنوبی می‌توانند جهت جنوب حقیقی را تشخیص دهند.

نکته‌ جالب دیگر درباره‌ی پولاریس این است که عنوان «ستاره قطبی» در طول زمان به ستاره‌های مختلفی داده می‌شود. محور گردش زمین در بازه‌ی زمانی ۲۶ هزار ساله جابه‌جا می‌شود. این پدیده باعث می‌شود قطب شمال سماوی نیز در طول زمان جابه‌جا شود و در نزدیکی ستاره‌های مختلفی قرار گیرد.

گاهی اوقات هیچ ستاره‌ی درخشانی در نزدیکی قطب شمال سماوی قرار نمی‌گیرد؛ دقیقاً مانند وضعیت فعلی نیم‌کره‌ی جنوبی. در‌حدود ۱۴ هزار سال پیش، قطب شمال سماوی به‌سمت ستاره‌‌ی درخشانی به‌نام وگا قرار گرفته بود. ۱۲ هزار سال بعد و با ادامه‌ی تغییر زاویه‌ی محور گردش زمین، وگا دوباره عنوان ستاره قطبی را ازآنِ خود خواهد کرد.