چرا بهترین ایده‌ها زیر دوش حمام به ذهنمان خطور می‌کنند؟
این حقیقتی است که به‌طورکلی به رسمیت شناخته شده و در عین حال به‌خوبی درک نشده است: ایده‌های بزرگ زیر دوش حمام به ذهن می‌رسند. دانشمندان از سال‌ها پیش درمورد این پدیده که به «اثر حمام» معروف است و علت اتفاق افتادن آن بحث می‌کنند. اکنون دو آزمایش جدید علت این امر را تا حدودی آشکار کرده است.
تازه‌ترین آزمایش‌ها به سرپرستی زک ایروینگ، مدرس فلسفه علوم شناختی در دانشگاه ویرجینیا انجام شد و نشان می‌دهند تمرکز ثابت روی یک وظیفه ممکن است دشمن خلاقیت باشد.
یافته‌ها نشان می‌دهند که به جای فکر کردن درمورد یک مسئله تا زمانی که حل شود، بهتر است استراحت کنید و به کار دیگری که کمی خوشایند است، مانند دوش گرفتن مشغول شوید. این محیط ممکن است به ذهن شما اجازه دهد تا بدون هدف یا جهت خاصی، البته با قدری محدودیت، سرگردان شود.
پژوهشگران فکر می‌کنند که وقتی ذهن شما سرگردان می‌شود، احتمال بیشتری وجود دارد که به نتیجه‌ی هوشمندانه‌ای دست پیدا کنید. از طرف دیگر، به‌نظر نمی‌رسد انجام کارهای ملال‌آور و یکنواخت ذهن را به اندازه کافی برای تولید ایده‌های خلاقانه تحریک کند. در این شرایط، به احتمال زیاد حواستان به کلی پرت می‌شود یا همچنان درباره‌ی مسئله اصلی فکر خواهید کرد. ایروینگ توضیح می‌دهد: «فرض کنید در یک مسئله گیر کرده‌اید. چه می‌کنید؟ احتمالاً کار ملال‌آور و یکنواختی انجام نمی‌دهید. درعوض کاری خوشایند مانند پیاده‌روی، باغبانی یا حمام انجام می‌دهید. همه این فعالیت‌ها نسبتاً جذاب و سرگرم‌کننده هستند.»
- چگونه می‌توان ذهنی خلاق داشت
از دیرباز، آزمایش‌های انجام‌شده روی اثر حمام نتایج متناقضی حاصل کرده‌اند. برخی مطالعات نشان داده‌اند که انجام وظیفه بدون چالش به مغز اجازه می‌دهد تا سرگردان شود و خلاقیت را به جریان می‌اندازد. اما این یافته‌ها در مطالعات دیگر تکرار نشده است.
ایروینگ فکر می‌کند علت این مسئله طراحی ناقص آزمایش‌ها است. بسیاری از مطالعات گذشته سرگردانی ذهن را با خستگی ذهنی ترکیب کرده‌اند، درحالی‌که در واقعیت، تولید ایده‌های جدید ممکن است به تعادل ظریفی میان تفکر آزاد و تفکر متمرکز نیاز داشته باشد. ایروینگ استدلال می‌کند: «این آزمایش‌ها سرگردانی ذهن را اندازه نمی‌گرفتند. چیزی که آن‌ها اندازه‌گیری می‌کردند، میزان حواس‌پرتی شرکت‌کنندگان بود.»
به‌عنوان مثال، مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۵ نشان داد وقتی فردی افکار بسیار زیاد نامرتبط با یک وظیفه داشته باشد، دستیابی به الهام خلاقانه می‌تواند دشوارتر باشد. به‌عبارت‌دیگر، نقطه‌ای وجود دارد که در آن افکار آزاد دیگر ثمری ندارند.
علاوه‌بر‌این، بسیاری از مطالعات گذشته انواع مختلفی از وظایف حواس‌پرتی مبتنی‌بر آزمایشگاه مانند کلیک کردن روی اعداد روی صفحه‌نمایش را به کار گرفته‌اند که با شرایط دنیای واقعی سازگار نیستند. ایروینگ و همکارانش برای جبران این محدودیت‌ها دو آزمایش جدید را طراحی کردند.
آزمایش اول روی ۲۲۲ شرکت‌کننده انجام شد که بیشتر آن‌ها را زنان تشکیل می‌دادند. در این آزمایش، شرکت‌کنندگان ۹۰ ثانیه فرصت داشتند تا کاربردهای جدید آجر یا گیره کاغذ را نام ببرند. سپس شرکت‌کنندگان به‌طور تصادفی در یکی از دو گروه قرار می‌گرفتند. از گروه اول خواسته می‌شد که صحنه جذاب سه دقیقه از فیلم «وقتی هری سالی را دید» را تماشا کنند. در همین حال، گروه دوم ویدئویی سه دقیقه‌ای مردانی را تماشا کردند که در خشکشویی درحال تا کردن لباس‌ها بودند.
پس از این وقفه، به‌طور غیرمنتظره به هر دو گروه ۴۵ ثانیه فرصت داده شد تا ایده‌های بیشتری را به وظیفه اصلی خود اضافه کنند. خلاقیت پاسخ‌های آن‌ها براساس تعداد ایده‌هایی که تولید کردند و جدید بودن ایده‌ها نمره‌گذاری شد. در پایان، شرکت‌کنندگان گزارش کردند که ذهن آن‌ها در طول تماشای ویدئو چقدر سرگردان بوده است.
درنهایت، پژوهشگران دریافتند که در طول ویدئوی جذاب، سرگردانی ذهن ارتباط مثبتی با پاسخ‌های خلاقانه‌ی بیشتر داشت. از سوی دیگر، به نظر نمی‌رسید مزیت‌های خستگی ذهنی (تماشای ویديوی خسته‌کننده) ناشی از سرگردانی ذهن باشد. پس از تماشای ویدئوی خشکشویی، شرکت‌کنندگان نسبت‌به گروه دیگر ایده‌های جدید کمتری مطرح کردند. نویسندگان نتیجه می‌گیرند:
نتایج نشان می‌دهد که انواع مختلف تفکر در طول کارهای سرگرم‌کننده و کارهای خسته‌کننده روی تحریک خلاقیت اثر دارد. درحالی‌که وظایف سرگرم‌کننده موجب سرگردانی ذهنی ثمربخش می‌شود، وظایف خسته‌کننده ممکن است به این علت سودمند باشد که به فرد اجازه می‌دهد که بین دوره‌های تمرکز و تفکرِ آزاد در نوسان باشد.
آزمایش دوم آزمایش اول را بین ۱۱۸ شرکت‌کننده تکرار کرد، اما این بار به نیمی از گروه مستقیماً گفته شد که پس از تماشای ویدئو به کار اصلی خود باز می‌گردند، درحالی‌که به بقیه به صورت مبهم گفته شد که ممکن است این کار را انجام دهند. پس از آن، شرکت‌کنندگان گزارش کردند که ویدئو‌ها چقدر برای آن‌ها جذاب بوده است.
نتایج آزمایش دوم از یافته‌های اصلی آزمایش اول حمایت می‌کند، یعنی نشان می‌دهد که سرگردانی ذهن (یا حرکت آزادانه افکار) به تولید ایده‌های جدید کمک می‌کند؛ اما فقط در طول فعالیت نسبتاً سرگرم‌کننده‌ای که ذهن را تا حدودی محدود می‌کنند.
جالب این‌جا است که وقتی شرکت‌کنندگان می‌دانستند که باید به وظیفه اصلی خود برگردند، در جریان تماشای ویديوی خسته‌کننده ایده‌های بیشتری تولید می‌کردند، اما نمره خلاقیت ایده‌های آن‌ها کمتر بود. این امر نشان می‌دهد که آن‌ها هنگام تماشای ویدئو همچنان به کار اصلی فکر می‌کردند. از طرف دیگر، صحنه فیلم به اندازه کافی حواس‌پرت‌کن بود که به شرکت‌کنندگان توانایی ایجاد ارتباطات جالب بین دو وظیفه را بدهد.
پژوهش‌های بیشتری برای کشف چرایی اثر حمام لازم است، اما نتایج جدید به ما ایده بهتری در این مورد می‌دهد که چگونه وظایف نسبتاً سرگرم‌کننده مانند حمام کردن می‌تواند به ما در ایجاد افکار خلاقانه در دنیای واقعی کمک کند.
این مطالعه در مجله‌ی Psychology of Aesthetics, Creativity, and the Arts منتشر شد.
