از علایم زخم معده تا راه‌های درمان آن

زخم معده که از آن به‌نام زخم گستریک یا gastric ulcer نیز یاد می‌شود، نامی است که پزشکان برای زخم‌های دردناک عارض‌شده در پوشش معده در نظر گرفته‌اند. زخم معده درواقع نوعی بیماری گوارشی است. زخم‌های گوارشی از این دست می‌توانند هم معده و هم روده کوچک انسان را درگیر می‌کند.

زخم معده زمانی رخ می‌دهد که مقدار لایه ضخیم مخاطی موجود در معده که در حالت عادی وظیفه محافظت از معده فرد دربرابر شیره‌های گوارشی را انجام می‌دهد، بنا به دلایلی کاهش یابد و بستر آسیب‌پذیری را برای بافت‌های زیرین خود فراهم کند. چنین کاهشی در ضخامت لایه مخاطی به اسیدهای گوارشی این امکان را خواهد داد که بتوانند بافت‌های موجود روی معده را به‌تعبیری «خورده» و در ادامه باعث ایجاد زخم‌هایی دردناک شوند.

باور نادرستی درباره «نبود درمان برای زخم» معده بین برخی رایج است؛ اما واقعیت این است که زخم معده ممکن است به‌راحتی و با پیگیری‌های به‌موقع و در پیش گرفتن مسیرهای درمانی درست، درمان شود؛ اما باید توجه کنیم که این زخم‌ها، بدون دریافت درمان مناسب می‌تواند شدیدتر شوند و حالت مزمن و آزاردهنده‌ای را برای فرد ایجاد کنند.

عناوین این مقاله:

علت زخم معده چیست؟

علائم زخم معده

تشخیص زخم معده

درمان زخم معده

پیشگیری از زخم معده

علت زخم معده چیست؟

می‌توانیم با تقریب خوبی بگویی که زخم معده عموماً به یکی از علت‌های زیر ایجاد می‌شود:

• عفونت با باکتری هلیکوباکتر پیلوری (H. pylori)
• استفاده طولانی‌مدت از داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی (NSAID) مانند آسپرین، ایبوپروفن یا ناپروکسن

البته علاوه‌بر دو دلیل اصلی که باعث ایجاد زخم معده در درصد بالایی از افراد درگیر با این عارضه بوده، وضعیت یا عارضه‌‌ی پزشکی نادرتری به نام سندرم زولینگر-الیسون نیز می‌تواند با افزایش تولید اسید در بدن انسان به ایجاد زخم معده و روده منتهی شود. این سندرم مشکوک به ایجاد کمتر از ۱ درصد از زخم‌های گوارشی در انسان است.

علائم زخم معده

برای زخم معده شماری از علائم مشخص برشمرده شده است. شدت و حدت این علائم بستگی به‌شدت زخم داشته و در افراد مختلف متفاوت خواهد بود. شایع‌ترین علامت از میان علائم زخم معده، احساس سوزش یا درد در ناحیه وسط شکم بین قفسه سینه و ناف است. به‌طور معمول، زمانی که معده فرد خالی باشد، این درد شدیدتر خواهد بود و می‌تواند از چند دقیقه تا چند ساعت طول بکشد. جدای از احساس سوزش یا درد، سایر علائم و نشانه‌های رایج فهرست‌شده برای زخم معده عبارت‌اند از:

• درد مبهم در معده
• کاهش وزن
• عدم تمایل به غذا خوردن به‌دلیل درد
• حالت تهوع یا استفراغ
• نفخ
• احساس سیری سریع یا بی‌اشتهایی
• آروغ زدن یا رفلاکس اسید
• سوزش سر دل و احساس سوزش در قفسه سینه
• دردی که ممکن است هنگام خوردن، نوشیدن یا مصرف آنتی اسیدها بهبود یابد
• کم خونی که علائم آن می‌تواند شامل خستگی، تنگی نفس یا رنگ پریدگی پوست باشد
• مدفوع تیره و قیری رنگ
• استفراغی که خونی است یا شبیه تفاله قهوه است

البته باید به یک نکته مهم توجه کنیم، برخی علائم بالا می‌تواند در عارضه‌های شایع دیگری همچون معده عصبی، التهاب معده و … هم وجود داشته باشد. از همین روی، در صورت داشتن علائم شبیه به زخم معده بهتر است به یک پزشک متخصص مراجعه کنید. پزشک درصورت صلاحدید با انجام تست‌هایی همچون تست مدفوع و همچنین اندوسکوپی معده، اطلاعات بیشتری از وضعیت دستگاه گوارش شما به دست آورده و تشخیص قطعی پیرامون زخم معده خواهد داد.

این امکان وجود دارد شما علائم خفیفی را تجربه کنید و زخم‌های معده‌تان جزو زخم‌های خفیف باشند. بااین‌حال حتی اگر ناراحتی خفیف هم باشد، این زخم‌ها بایستی درمان شوند. زخم‌های اولیه درصورت عدم درمان بدتر و دردناک‌تر خواهند شد. این زخم‌ها می‌توانند به زخم‌های منتهی شوند که امکان ایجاد خونریزی و در ادامه، امکان تهدید زندگی فرد را خواهند داشت.

زخم معده چگونه تشخیص داده می‌شود؟

اشاره کردیم که تشخیص زخم معده را باید بر عهده پزشک متخصص گذاشت. از سویی تشخیص و درمان این عارضه در هر فردی به علائم و شدت زخم و سایر شرایط مختص بدن آن فرد بستگی خواهد داشت. پزشک برای تشخیص زخم معده، سابقه پزشکی فرد را همراه با علائم اظهارشده از سوی بیمار و همچنین یادداشت کردن مصرف هرگونه داروی تجویزی یا بدون نسخه توسط بیمار، بررسی می‌کند.

ممکن است پزشک برای رد عفونت هلیکوباکتر پیلوری، تست‌هایی از قبیل آزمایش خون، مدفوع یا تنفس تجویز کند.

در آزمایش تنفس، از بیمار خواسته می‌شود که مایعی شفاف را بنوشد و سپس در کیسه‌ای تنفس کند. این کیسه در ادامه به‌طور محفوظ و بسته‌شده بررسی می‌شود. درصورت وجود هلیکوباکتر پیلوری در نمونه‌های خروجی از تنفس فرد، نمونه تنفسی حاوی سطوح بالاتری از حد طبیعی دی‌اکسید کربن خواهد بود. سایر آزمایش‌ها و روش‌های مورد استفاده برای تشخیص زخم معده شامل موارد زیر هستند:

• بلع باریم: بیمار یک مایع سفید غلیظ (باریم) را می‌نوشد. این ماده دستگاه گوارش فوقانی او را می پوشاند و به پزشک کمک می‌کند تا معده و روده کوچک فرد را با اشعه ایکس ببیند.
• آندوسکوپی (EGD): یک لوله نازک و مجهز به دوربین و ابزار نوری، ازطریق دهان بیمار وارد معده و قسمت‌های بالاتر روده کوچک می‌شود. این آزمایش برای بررسی زخم، خونریزی و هر نوع بافت غیرطبیعی در آن نواحی، به‌ کار می‌رود و از دقت خوبی برخوردار است. پزشک ممکن است در حین اندوسکوپی نمونه‌هایی از مایعات معده را نیز بردارد.
• بیوپسی آندوسکوپی: در این نوع از اندوسکوپی، یک تکه از بافت معده به‌منظور انجام تجزیه‌وتحلیل‌های بیشتر روی آن در آزمایشگاه برداشته می‌شود.

درمان زخم معده

درمان زخم معده بسته به علت پیدایش زخم در معده بیمار می‌تواند متفاوت باشد. بیشتر زخم ها را می‌توان با تجویز پزشک و دارودرمانی و رعایت برخی پرهیزهای غذایی (درصورت صلاحدید پزشک) معالجه کرد. بااین‌حال در مواردی نادر این امکان وجود دارد که بیمار برای درمان زخم‌های معده‌اش به جراحی نیاز پیدا کند.

به‌طور کلی بازهم توصیه می‌کنیم که بهتر است زخم معده را به‌سرعت و در اولین فرصت درمان کنید. پس از تشخیص قطعی، با پزشک خود صحبت کنید و درمورد برنامه درمانی پیش رو از او بپرسید. اگر زخم معده‌ای با خونریزی فعال داشته باشید، این احتمال وجود خواهد داشت که برای درمان فوری با اتکا بر آندوسکوپی و داروهای زخم IV، در بیمارستان بستری شوید.

در پاره‌ای موارد خاص ممکن است فرد به دریافت خون هم نیاز پیدا کند. با همه اینها به‌هیچ عنوان نترسید! زخم معده عموماً قابل معالجه است و درصورت پیگیری و تداوم درمان، عمدتا جای نگرانی خاصی وجود نخواهد داشت.

درمان های غیر جراحی زخم معده

اگر زخم معده فرد بر اثر هلیکوباکتر پیلوری پدید آمده باشد، پزشکان برای او آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهایی به نام مهارکننده‌های پمپ پروتون (PPI) را در نظر خواهند گرفت. PPIها سلول‌های معده مسئول تولید‌کننده اسید را مسدود می‌کنند. علاوه‌براین درمان‌ها، پزشک ممکن است موارد زیر را نیز توصیه کند:

• مسدودکننده‌های گیرنده H2 (داروهایی که تولید اسید را نیز مسدود می‌کنند)
• توقف استفاده از تمام NSAID ها یا همان داروهای متداول ضدالتهاب
• آندوسکوپی بعدی
• پروبیوتیک‌ها (باکتری‌های مفیدی که ممکن است در از بین بردن هلیکوباکتر پیلوری نقش داشته باشند)
• مکمل بیسموت

علائم زخم ممکن است با درمان به‌سرعت فروکش کند؛ اما حتی اگر علائم بیمار ناپدید شوند، بازهم بایستی به مصرف داروهای تجویزشده توسط پزشک تا موقع اتمام دوره دارویی ادامه داد. این امر به‌ویژه در مورد عفونت‌های ناشی از هلیکوباکتر پیلوری بسیار مهم است و هدف از مصرف کامل داروها حصول اطمینان از نابودی تمام باکتری‌های مضر است. در غیر این صورت، احتمال عفونت مجدد یا ایجاد زخم‌های مجدد وجود خواهد داشت. طبعا هر دارویی عوارضی در پی خواهد داشت.

عوارض جانبی داروهای مورد استفاده برای درمان زخم معده می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• حالت تهوع
• سرگیجه
• سردرد
• اسهال
• درد در ناحیه شکم

باید یادآوری کنیم که این عوارض معمولاً موقتی هستند. اگر هر یک از این عوارض جانبی باعث ناراحتی شدید شود، می‌توانید در مورد تغییر دارو با پزشک خود صحبت کنید.

درمان جراحی برای زخم معده

درمان زخم معده شدید در موارد بسیار نادر نیاز به جراحی خواهد داشت. جراحی ممکن است برای زخم‌هایی صورت گیرد که:

• به بازگشت‌های متوالی ادامه دهند
• به درمان‌های دارویی جواب ندهند
• خونریزی
• پارگی شکم
• از خروج غذا از معده به روده کوچک جلوگیری کنند

جراحی هم بسته به نوع درگیری و زخم بیمار می‌تواند شکل‌های مختلف یا نواحی مختلفی را هدف بگیرد. به‌صورت کلی جراحی برای درمان زخم معده می‌تواند در یکی از چند رویکرد زیر خلاصه شود:

• برداشتن کل زخم
• برداشتن بافت از قسمت دیگری از روده و چسباندن آن روی محل زخم
• بستن شریان خونریزی‌دهنده
• قطع منبع عصبی معده برای کاهش تولید اسید معده

رژیم غذایی سالم

در گذشته تصور می‌شد که رژیم غذایی می‌تواند باعث ایجاد زخم معده شود. اکنون می‌دانیم که چنین امری واقعیت ندارد. ما همچنین می‌دانیم با اینکه نوع غذاهای صرف‌شده توسط یک شخص به‌طور مستقیم لزوما باعث رخ دادن زخم معده یا درمان آن نمی‌شوند، ولی خوردن یک رژیم غذایی سالم می‌تواند برای دستگاه روده و سلامت کلی بدن انسان مفید باشد.

به‌طور کلی و احتمالاً همان‌طورکه پیش از این هم در منابع و مقالات مختلف پزشکی به چشمتان خورده باشد، صاحب‌نظران توصیه می‌کنند که همه اشخاص از یک رژیم غذایی حاوی مقدار زیادی میوه، سبزیجات و فیبر استفاده کنند.

درمورد نقش غذا و هلیکوباکتر هم نظراتی مطرح می‌شود. برپایه دانش ما، می‌دانیم که برخی غذاها می‌توانند در از بین بردن هلیکوباکتر پیلوری نقش داشته باشند. ازجمله غذاهایی که ممکن است به مبارزه با هلیکوباکتر پیلوری یا تقویت باکتری‌های سالم بدن کمک کنند، می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:

• کلم بروکلی، گل کلم، کلم و تربچه
• سبزیجات برگدار مانند اسفناج و کلم پیچ
• غذاهای غنی از پروبیوتیک، مانند کلم ترش، میسو، کومبوچا، ماست (به‌ویژه با لاکتوباسیلوس و ساکارومایسس)
• سیب
• زغال اخته، تمشک، توت فرنگی و شاه توت
• روغن زیتون

علاوه‌براین، ازآنجاکه افراد مبتلا به زخم معده ممکن است به‌همراه این عارضه، بیماری رفلاکس اسید معده نیز داشته باشند، توصیه می‌شود تا زمانی که فرد مبتلا به زخم معده در حال بهبود بوده و مراحل درمان زیر نظر پزشک را طی می‌کند، از مصرف غذاهای تند و ترش خودداری کند.

درمان های خانگی برای زخم معده

علاوه‌بر خوردن غذاهای سالم که بالاتر به آن اشاره شد و نه‌تنها برای زخم معده، بلکه برای سلامت کل سیستم گوارش توصیه می‌شوند، برخی غذاها نیز وجود دارد که می‌تواند به کاهش اثرات هلیکوباکتر پیلوری کمک کند. این باکتری به‌تنهایی عامل پیدایش بسیاری از زخم‌های معده است و نباید آن را دست کم گرفت!

با همه این‌ها باید تأکید کنیم که این مکمل‌های غذایی یا غذاها مطلقا نبایستی به‌عنوان جایگزینی برای داروهای تجویزی در پزشکی مدرن یا به‌عنوان جایگزینی برای برنامه درمانی فعلی فردی در نظر گرفته شود که فرضا زیر نظر یک پزشک متخصص تحت درمان زخم معده قرار دارد.

سه مکمل یا غذایی که به‌عنوان درمان‌های خانگی از آن‌ها بهره گرفته می‌شود شامل این موارد هستند:

• پروبیوتیک‌ها
• عسل
• گلوتامین (منابع غذایی شامل مرغ، ماهی، تخم مرغ، اسفناج و کلم)

همچنین شاید پزشک متخصص بسته به شرایط و وضعیت خاص یک بیمار، توصیه‌هایی را برای برخی تدابیر خانگی پیرامون تسکین یا التیام اذیت‌های ناشی از زخم معده پیش روی بیمار بگذارد. اگر با زخم معده درگیر هستید، توصیه عقلایی صاحب‌نظران امر این است که در مورد درمان‌های طبیعی و خانگی برای زخم معده با پزشک خود صحبت کنید و نظرات پزشک معالجتان را بر نظرات فروشندگان داروهای گیاهی و … ارجح بدانید.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟

همان‌طورکه در بخش‌های آغازین مقاله نیز اشاره شد، زخم معده عموماً قابل درمان است؛ ولی تداوم زخم‌ها و بی‌توجهی به آن‌ها می‌تواند مشکل‌ساز شود. از همین‌ روی، اگر فکر می‌کنید که زخم معده دارید، حتماً به پزشک مراجعه کنید. به کمک پزشک می‌توانید علائم و گزینه‌های درمانی پیش روی خود را مورد بررسی قرار دهید. اگر در دسترسی به پزشک متخصص مشکل داشتید می‌توانید در آغاز کار با یک پزشک عمومی مشورت کنید تا او شما را در ادامه مسیر درمانی راهنمایی کند.

سخن پایانی اینکه مراقبت از زخم معده بسیار مهم است؛ زیرا بدون درمان، زخم‌ها و هلیکوباکتر پیلوری می‌توانند به مسائلی منجر شوند که هزینه و زحمت درمانشان (اساسا اگر درمان‌پذیر باشند) بسیار بیشتر خواهد بود. با اینکه بایستی از تعمیم موضوع به کل بیماران یا ترساندن نابجای افراد اجتناب شود، ولی عدم پیگیری درمان زخم معده و زخم معده‌های مزمن و طولانی‌مدت می‌تواند به موارد زیر منجر شود:

• خونریزی‌های حادث‌شده از محل زخم که می‌تواند تهدیدکننده زندگی فرد باشد
• نفوذ: زمانی رخ می‌دهد که زخم از دیواره دستگاه گوارش عبور کرده و به اندام دیگری مانند پانکراس می‌رود
• سوراخ شدن: زمانی رخ می‌دهد که زخم، سوراخی در دیواره دستگاه گوارش ایجاد کند
• انسداد در دستگاه گوارش که به‌دلیل تورم بافت‌های ملتهب رخ می‌دهد
• سرطان معده، به‌ویژه سرطان معده غیر قلبی

در کل اگر هر یک از این علائم را دارید، حتماً و به‌سرعت به پزشک مراجعه کنید:

• ضعف
• مشکل در تنفس
• استفراغ یا مدفوع قرمز یا سیاه
• درد ناگهانی و شدید در شکم که قطع نمی‌شود

پیشگیری از زخم معده

برای جلوگیری از گسترش باکتری‌هایی که ممکن است باعث زخم معده شوند، دست های خود را به‌طور منظم با آب و صابون بشویید. همچنین، مطمئن شوید تمام مواد غذایی خود را به درستی تمیز کرده و در صورت نیاز آن را کاملاً بپزید.

برای جلوگیری از زخم‌های ناشی از NSAIDها، استفاده از این داروها را (درصورت امکان) متوقف یا استفاده از آن‌ها را محدود کنید. درصورت نیاز به مصرف NSAIDها، حتماً دوز توصیه شده را رعایت کنید و در حین مصرف این داروها از مصرف الکل خودداری کنید. و همیشه این داروها را با غذا و مایعات کافی و به‌اصطلاح به‌صورت شکم‌پر مصرف کنید.