معمای اهرام جیزه؛ شاخه گمشده نیل ساخت بزرگ‌ترین شگفتی باستانی را امکان‌پذیر کرد

به‌مدت ۴۵۰۰ سال، اهرام جیزه به صورت رشته‌کوهی هندسی برفراز کرانه غربی رود نیل خودنمایی کرده‌اند. هرم بزرگ که به مناسبت گرامی‌داشت سلطنت فرعون خوفو، دومین پادشاه از دودمان چهارم مصر ساخته شد، ۵٫۲ هکتار مساحت دارد و پس از تکمیل درحدود ۲۵۶۰ سال قبل از میلاد، بیش از ۱۴۵ متر ارتفاع داشت. معماران باستانی به‌نحوی ۲٫۳ میلیون بلوک آهکی و گرانیتی را که هرکدام به‌طور متوسط بیش از دو تن وزن داشتند، از سواحل رود نیل، کیلومترها در امتداد بیابان به محوطه ساخت هرم در فلات جیزه منتقل کردند.

کشیدن این سنگ‌ها روی زمین بسیار سخت و دشوار بود. دانشمندان مدت‌ها بر این باور بودند که استفاده از یک رودخانه یا کانال، این فرایند جابه‌جایی را ممکن کرد؛ اما امروزه رود نیل کیلومترها از اهرام فاصله دارد. بااین‌حال، به‌تازگی تیمی از پژوهشگران شواهدی را گزارش کردند که نشان می‌دهد زمانی شاخه‌ای گمشده از نیل از میان بیابان عبور می‌کرده و انتقال تخته‌سنگ‌های غول‌پیکر را به مجموعه اهرام بسیار ساده کرده است.

دانشمندان با استفاده از سرنخ‌هایی که در خاک بیابان حفظ شده بود، ظهور و سقوط شاخه خوفو، انشعابی از نیل در بیش از ۸ هزار سال گذشته را که اکنون از‌ بین‌ رفته است، بازسازی کردند. یافته‌های آن‌ها که در نشریه مقالات آکادمی ملی علوم ایالات متحده منتشر شده است، نشان می‌دهد شاخه خوفو که درحدود ۶۰۰ سال قبل از میلاد به‌طور کامل خشک شد، نقش مهمی در ساخت تنها سازه به‌جامانده از عجایب هفت‌گانه باستانی داشت. هادر شیشا، جغرافیدان زیست‌محیطی در مرکز تحقیقات و آموزش علوم زمین اروپا و نویسنده مطالعه جدید، به‌نقل از نیویورک تایمز می‌گوید: «ساخت هرم‌ها در اینجا بدون این شاخه از نیل غیرممکن بود.»

پروژه کشف شاخه گمشده نیل، با پیداشدن مجموعه‌ای از قطعات پاپیروس در محوطه یک بندر باستانی در نزدیکی دریای سرخ در سال ۲۰۱۳ آغاز شد. قدمت برخی طومارها به دوران سلطنت خوفو بازمی‌گردد و تلاش‌های یک مقام به نام مرر و افرادش را برای انتقال سنگ آهک از نیل تا جیزه بازگو می‌کند؛ جایی که سنگ‌ها به لایه بیرونی هرم بزرگ تبدیل شدند. خانم شیشا می‌گوید: «وقتی این مسئله را فهمیدم، بسیار به آن علاقه‌مند شدم؛ زیرا تأیید می‌کند که حمل‌ونقل مصالح ساختمانی هرم روی آب انجام شده بود.»

جوزف منینگ، پژوهشگر مطالعات فرهنگ باستان در دانشگاه ییل که تأثیر فوران‌های آتشفشانی روی رود نیل را در دوره‌های بعدی تاریخ مصر مطالعه کرده و مشارکتی در پژوهش جدید نداشته است، می‌گوید حمل‌ونقل کالا در رود نیل، اتفاقی جدید نبود. او افزود: «ما می‌دانیم که آب در نزدیکی اهرام جیزه بوده است و سنگ‌ها بدین ترتیب [به آنجا] حمل شدند.»

بازسازی هنری از شاخه خوفو رود نیل که اکنون از بین رفته است.

به‌گفته دکتر منینگ، پژوهشگران این نظریه را مطرح کرده‌اند که مهندسان باستانی ممکن بود کانال‌هایی را در میان بیابان حفر یا از شاخه‌ای از رود نیل برای جابه‌جایی مواد هرم استفاده کرده باشند. بااین‌حال شواهد از این آبراهه‌های گمشده اندک بود؛ درنتیجه مسیری که مرر و دیگران برای رسیدن به بندر جیزه، مرکز ساخت هرم در بیش از ۶ کیلومتری غرب کرانه‌های نیل پیموده بودند، تا مدت‌ها پنهان ماند.

پژوهشگران در جستجوی شواهد از یک مسیر آبی باستانی، محدوده‌ای از بیابان در نزدیکی بندره جیزه و در امتداد مسیر فرضی شاخه خوفو را کندوکاو کردند و در آنجا پنج مغزه رسوبی را به‌دست آوردند. آن‌ها با حفاری زمین تا عمق بیش از ۹ متر، یک تایم‌لپس رسوبی از جیزه درطول هزاران سال را ثبت کردند.

خانم شیشا و همکارانش مغزه‌ها را به آزمایشگاهی در فرانسه بردند تا آن‌ها را برای یافتن دانه‌های گرده بررسی کنند. گرده‌ها سرنخ‌های کوچک و درعین‌حال بادوام محیطی هستند که به پژوهشگران کمک می‌کنند تا حیات گیاهی گذشته را شناسایی کنند. کریستف مورهانژ، متخصص ژئومورفولوژی در دانشگاه اکس‌مارسی در فرانسه و یکی از نویسندگان مطالعه جدید می‌گوید آن‌ها ۶۱ گونه گیاهی ازجمله سرخس، نخل و جگن را کشف کردند. این گیاهان که در بخش‌های مختلف مغزه متمرکز شده بودند، دریچه‌ای را به سوی تغییرات اکوسیستم محلی درطول هزاران سال ارائه دادند. به‌گفته دکتر مورهانژ، گرده گیاهانی مانند لوئی و پاپیروس نشان‌دهنده محیطی آبی و مرداب‌مانند است؛ درحالی‌که گرده گیاهان مقاوم به خشکسالی نظیر گندمیان به تعیین دقیق زمانی که نیل درطول دوره‌های خشک از اهرام دورتر بود، کمک کردند.

پژوهشگران از داده‌های جمع‌آوری‌شده از دانه‌های گرده برای تخمین سطح رودخانه باستانی و بازسازی گذشته پرآب جیزه استفاده کردند. تقریباً ۸ هزار سال پیش، در دورانی مرطوب به نام دوره پربارش نوسنگی (دوره مرطوب آفریقا) که درجریان آن، بخش زیادی از صحرای بزرگ آفریقا پوشیده از دریاچه‌ها و مراتع بود، منطقه اطراف جیزه زیر آب قرار داشت. درطول چند هزار سال بعد، با خشک شدن شمال آفریقا، شاخه خوفو نزدیک به ۴۰ درصد از آب خود را حفظ کرد. به‌گفته خانم شیشا، حفظ این حجم از آب، شاخه خوفو را به آبراهی عالی برای ساخت هرم تبدیل کرد. این مسیر آبی به اندازه کافی عمیق بود تا امکان حرکت آسان در آن فراهم باشد؛ اما آنقدر بالا نبود که کرانه‌هایش را درمعرض خطر سیلی بزرگ قرار دهد.

این میان‌بر به اهرام کوتاه‌مدت بود. با خشک‌تر شدن بیش از پیش مصر، ارتفاع آب در شاخه خوفو از سطح قابل استفاده پایین‌تر رفت و ساخت هرم پایان یافت. هنگامی که پادشاه توت‌عنخ‌آمون درحدود سال ۱۳۵۰ قبل از میلاد صاحب تاج و تخت شد، رودخانه قرن‌ها کاهش تدریجی آب را تجربه کرده بود. وقتی اسکندر مقدونی مصر را در سال ۳۳۲ قبل از میلاد فتح کرد، ناحیه اطراف شاخه خشکیده خوفو به گورستان تبدیل شده بود.

هرچند آب از مدت‌ها پیش از بین رفته است، خانم شیشا باور دارد که شناسایی چگونگی کمک محیط طبیعی جیزه به سازندگان هرم، می‌تواند موجب یافتن پاسخ برای برخی از اسراری شود که هنوز پیرامون ساخت اهرام، این بناهای هندسی باستانی وجود دارند. او گفت: «دانستن بیشتر درباره محیط‌زیست می‌تواند بخشی از معمای ساخت اهرام را حل کند.»