عوامل بیماری‌زای منقرض‌شده، تمدن‌های باستانی را به ورطه نابودی کشاندند
هزاران سال پیش در شرق دریای مدیترانه چندین تمدن عصر برنز تقریباً به‌طور هم‌زمان در مسیر انحطاط قرار گرفتند. پادشاهی کهن مصر باستان و امپراطوری اکدیان هر دو فروپاشیدند و بحران‌های اجتماعی تمدن‌های منطقه‌ی خاور نزدیک و دریای اژه را در بر گرفت، بحران‌هایی که خود را به‌صورت کاهش جمعیت، تخریب، کاهش تجارت و تغییرات مهم فرهنگی نشان دادند.
طبق معمول انگشت اتهام به‌سمت تغییرات اقلیمی و دگرگونی‌های فرهنگی نشانه رفت؛ اما اکنون دانشمندان توانسته‌اند با مطالعه‌ی استخوان‌های باستانی متهم جدیدی را پیدا کنند.
یک تیم تحقیقاتی به سرپرستی گونار نیومن، متخصص دی‌ان‌ای‌شناسی باستانی از آکادمی انسان‌شناسی تکاملی مؤسسه‌ی ماکس پلانک آلمان با کاوش بقایای به‌جامانده از یک مکان تدفین باستانی در جزیره‌ی کرت و در غاری به‌نام هاگیوس کارالامبوس موفق به کشف شواهدی در مورد وجود دو مورد از کشنده‌ترین باکتری‌های جهان شدند که عامل دو مورد از مهم‌ترین بیماری‌های تاریخ بشر یعنی تب حصبه و طاعون بوده است.
از این‌رو محققان می‌گویند شیوع گسترده‌ی بیماری‌های ناشی از این عوامل بیماری‌زا (پاتوژن‌ها) یکی از عوامل تأثیرگذار در وقوع تغییرات اجتماعی گسترده در تمدن‌های باستانی بین ۲۲۰۰ تا ۲۰۰۰ پیش از میلاد در منطقه‌ی شرق مدیترانه بوده است.
محققان در گزارش مطالعه‌ی خود نوشته‌اند:
شیوع این دو عامل بیماری‌زای بدخیم در اواخر دوره‌ی مینوسی‌ها در جزیره‌ی کرت مهر تأییدی است بر لزوم بازمعرفی بیماری‌های عفونی به‌عنوان یکی از عوامل تسریع‌کننده‌ی دگرگونی‌های اجتماعی در منطقه‌ی دریای اژه و فراتر از آن.
باکتری یرسینیا پستیس مسئول مرگ ده‌ها میلیون انسان در سه دوره‌ی همه‌گیری در طول تاریخ بوده است. ارزیابی میزان تأثیر این باکتری بر جوامع بشری پیش از همه‌گیری ژوستینین بسیار مشکل است. گفتنی است طاعون ژوستینین در سال ۵۴۱ پس از میلاد در مدیترانه، اروپا و خاور نزدیک به‌وقوع پیوست و به‌شدت بر امپراطوری‌های بیزانس و ساسانی تأثیر گذاشت.
پیشرفت‌های اخیر علمی و تکنولوژیک صورت‌گرفته به‌خصوص در زمینه‌ی بازیابی و تعیین توالی دی‌ان‌ای استخراج‌شده از استخوان‌های باستانی می‌تواند به روشن شدن قسمت‌هایی از این تاریخ فراموش‌شده کمک کند. برای مثال اکنون محققان گمان می‌برند که این باکتری‌ها از دوران نوسنگی افراد را به خود آلوده می‌کرده است.
سال گذشته دانشمندان نشان دادند که بخش از جمعیت شکارچیان-گردآورندگان عصر سنگ احتمالاً در اثر طاعون جان خود را از دست داده‌اند، در حالی‌که تا هزاران سال بعد از آن بیماری طاعون هیچ‌گاه به مرحله‌ی همه‌گیری نرسید.
بااین‌حال شواهد ژنتیکی گردآوری‌شده توسط محققان از مناطق سردسیر بوده است و هیچ‌کس نمی‌داند تأثیر این باکتری‌ها بر تمدن‌هایی که در مناطق گرم‌تر زندگی می‌کرده‌اند (مانند مناطق شرق مدیترانه) چگونه بوده، چراکه دی‌ان‌ای در دماهای بالا سریع‌تر از بین می‌رود. به‌همین دلیل نیومن و تیم تحت سرپرستی او به کاوش در یکی از غارهای جزیره‌ی کرت در یونان پرداختند، جایی که به‌خاطر شرایط آب‌وهوایی سردسیر و البته پایدار خود شناخته‌شده است.
این محققان موفق به بازیابی دی‌ان‌ای از دندان‌های ۳۲ شخص شدند، این افراد بین سال‌های ۲۲۹۰ تا ۱۹۰۹ قبل از میلاد می‌زیسته‌اند. داده‌های ژنتیکی وجود چندین باکتری دهانی در دندان‌های این افراد را تأیید کرد، موضوعی که محققان انتظار آن را داشتند. اما چیزی که محققان انتظار آن را نداشتند کشف باکتری یرسینیا پستیس در دو شخص و کشف دو گونه از باکتری سالمونلا انتریکا در دو شخص دیگر بود. کشف اخیر نشان می‌دهد که این عوامل بیماری‌زا در دوران عصر برنز در جزیره‌ی کرت وجود داشته‌اند.
- چگونه تغییرات اقلیمی باعث فروپاشی اولین امپراتوری جهان شد
- چگونه آبله در فتح امپراتوری آزتک به اسپانیایی‌ها کمک کرد؟
اما هر دو گونه از باکتری‌های کشف‌شده اکنون منقرض شده‌اند، از این‌رو شناسایی روش‌های انتقال عفونت ناشی از این باکتری‌ها در جوامع آن دوران کار راحتی نیست. گونه‌ی کشف‌شده از باکتری یرسینیا پستیس احتمالاً توسط کک‌ها منتقل نمی‌شده است. گفتنی است ویژگی انتقال این باکتری توسط کک‌ها یکی از دلایل عفونت بالا به گونه‌های دیگری از این باکتری در جوامع بشری در زمان همه‌گیری ژوستینین و طاعون سیاه بوده است.
کک‌های ناقل بیماری، گونه‌ی خیارکی از بیماری طاعون را منتقل می‌کنند. بعد از گزیده شدن توسط کک این باکتری وارد سیستم لنفاوی بدن شخص شده و او را آلوده می‌کند. بنابراین می‌توان گفت مسیر انتقال گونه‌ی باستانی از باکتری عامل بیماری طاعون متفاوت بوده و احتمالاً باعث شروع نوع متفاوتی از همه‌گیری، احتمالاً از نوع همه‌گیری ریوی، شده است که در آن بیماری ازطریق ذرات معلق در هوا پخش می‌شود.
دانشمندان می‌گویند باکتری سالمونلا انتریکا که در بقایای دندان‌های باستانی در کرت کشف شده نیز فاقد برخی از ویژگی‌های مهم و کشنده‌ی گونه‌های دیگر از این باکتری بوده؛ بنابراین شدت بدخیمی و مسیر‌های انتقال هر دو عامل بیماری‌زا همچنان ناشناخته باقی مانده است.
بااین‌حال یافته‌های دانشمندان نشان می‌دهد که این دو عامل بیماری‌زا در بخش‌هایی از جزیره‌ی کرت با تراکم جمعیتی بالا در حال گردش بوده و احتمالاً افراد زیادی را مبتلا کرده است. محققان در ادامه‌ی گزارش مطالعه‌ی خود نوشته‌اند: «با اینکه باکتری‌های یرسینیا پستیس یا سالمونلا انتریکا نمی‌تونسته‌اند به‌تنهایی عامل ایجاد تغییرات اجتماعی در جوامع مدیترانه‌ای در هزاره‌ی سوم قبل از میلاد بوده باشند، اما پیشنهاد ما این است که با درنظر گرفتن شواهد دی‌ان‌ای موجود، بیماری‌های عفونی در کنار تغییرات اقلیمی و مهاجرت باید به‌عنوان یکی از عوامل افول تمدن‌های این منطقه در نظر گرفته شود.»
بیماری‌های طاعون و حصبه هیچ آثاری روی استخوان‌های بدن باقی نمی‌گذارند، از این‌رو در اسناد باستانی به وجود این بیماری‌ها کمتر اشاره شده است. محققان می‌گویند مطالعه‌ی ژنتیکی گسترده‌ی بقایای به‌جامانده از جوامع شرق مدیترانه می‌تواند به کشف میزان تأثیر عوامل بیماری‌زا بر تمدن‌های آن دوران کمک کند.
دستاوردهای این تحقیق در ژورنال Current Biology منتشر شده است.
