ماجرای پرفراز و نشیب ظهور و دوام اینترنت در ایران
به گزارش دیتاسنتر من، آنچه که امروز به نام اینترنت می‌شناسیم و بخش لاینفک زندگی‌مان شده است، در اوایل دهه ۱۹۶۰ میلادی و دوران جنگ سرد، توسط یکی از دانشمندان علوم کامپیوتر دانشگاه MIT به نام جوزف کارل رابنت لیکلایدر ساخته و ابداع شد. شبکه فراکهکشانی که لیکلایدر ابداع کرده بود به مرور زمان و با تلاش دانشمندان دیگری پیشرفت کرد تا این که نمونه اولیه اینترنت با نام آرپانت توسط وزارت دفاع ایالات متحده عملیاتی شد و به کمک آن در اواخر دهه ۶۰ میلادی چندین کامپیوتر در یک شبکه به یکدیگر متصل شدند.
تمام دهه ۷۰ و ۸۰ میلادی صرف بهبود و ارتقای این ابداع جدید شد تا بتواند رشد کند و در جهان فراگیر شود. این تلاش‌ها در سال ۱۹۹۰ به بار نشست و با اختراع وب توسط تیم برنزلی اینترنت به صورت گسترده‌تری دردسترس مردم در سراسر جهان قرار گرفت. البته این دسترسی یکسان نبود؛ کشورهای پیشرفته‌تر زودتر به اینترنت متصل شدند و امکانات بیشتری برای استفاده از آن داشتند.
طبق آخرین گزارش Datareportal تا ماه آوریل ۲۰۲۲، حدود ۶۳ درصد از مردم جهان به اینترنت دسترسی پیدا کرده‌اند و بدین‌ترتیب، تاکنون ۵ میلیارد نفر از مردم دنیا به جهان آنلاین دسترسی دارند. در ایران نیز طبق آمار سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی، تا پایان سال ۱۴۰۰، تعداد مشترکان اینترنت پهن‌باند به بیش از ۱۰۶ میلیون رسیده است که از این میان بیش از ۹۵ میلیون مشترک اینترنت سیار و حدود ۱۱ میلیون نیز مشترک اینترنت ثابت هستند. ضریب نفوذ اینترنت در ایران تا پایان سال ۱۴۰۰ نیز ۱۲۷ درصد برآورد شده است.
اما اینترنت چه زمانی به ایران رسید و از چه زمانی کشور به شبکه جهانی اینترنت متصل شد؟
اینترنت، که در ابتدای ورود به ایران بیت‌نت خوانده می‌شد، در سال ۱۳۶۸ توسط مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات وارد کشور شد. ۳ سال بعد با تبادل داده‌هایی ازطریق پروتکل NJE بین ایران و اتریش، کشورمان نخستین اتصال به شبکه جهانی را تجربه کرد. یک سال بعد از آن بود که پروتکل IP/TCP در ایران به راه افتاد. این پروتکل به‌عنوان یک زبان مشترک برای ارتباط میان کامپیوترها استفاده می‌شود و امکان اتصال آن‌ها به یکدیگر را فراهم می‌کند.
دهه ۷۰: سلام ایران به شبکه جهانی اینترنت
تا سال ۱۳۷۱ فقط چند دانشگاه کشور از جمله دانشگاه صنعتی شریف به اینترنت دسترسی داشتند و ظرفیت‌های لازم برای دسترسی گسترده به شبکه جهانی اینترنت برای عموم جامعه فراهم نبود. در سال ۱۳۷۲، ظرفیت اتصال ایران به اینترنت ۹٫۸ کیلوبیت بر ثانیه بود که برای رد و بدل کردن ایمیل کافی بود؛ اما هنوز سرویس‌های وب و فایل‌های گرافیکی در اینترنت ایران ارائه نمی‌شد.
سال ۱۳۷۳ برای اینترنت ایران سال مهمی بود. در ابتدای این سال دامنه دات آی‌آر برای ایران ثبت شد و بدین‌ترتیب سایت‌های ایرانی آدرس اختصاصی خود را پیدا کردند. پس از آن، اولین شرکت خصوصی ارائه‌دهنده اینترنت نیز در کشور به راه افتاد. این مؤسسه که ندا رایانه نام داشت برای اولین بار سرویس اینترنت Dial-up را در کشور ارائه کرد و علاوه بر آن، اولین وب‌سایت ایرانی نیز به نام این شرکت راه‌اندازی شد.
یک سال بعد شرکت امور ارتباطات دیتا به دستور مجلس و تحت نظر شرکت مخابرات ایران تأسیس شد و مسئولیت توسعه خدمات دیتا به صورت انحصاری به آن واگذار شد. تا پایان سال ۱۳۷۹ ایران تنها ۴۱۸ هزار کاربر اینترنت داشت؛ اما با آغاز دهه ۸۰ توسعه زیرساخت‌های شبکه استفاده از اینترنت شدت و سرعت گرفت و به مرور زمان تعداد کاربران آن نیز افزایش پیدا کرد.
شروع فیلترینگ در ایران
هم‌زمان با افزایش تعداد کاربران اینترنت در کشور موضوع فیلترینگ نیز در ایران به صورت جدی مطرح و توسط مقامات کشور پیگیری شد. در سال ۱۳۸۰ با صدور ابلاغیه «سیاست‌های کلی شبکه‌های اطلاع‌رسانی رایانه‌ای» توسط رهبری، قانون‌گذاری درباره فیلترینگ در ایران آغاز شد. یک سال بعد، برای رسیدگی به وضعیت اینترنت در کشور، کمیته سه نفره‌ای متشکل از نمایندگان وزارت اطلاعات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان صداوسیما تشکیل شد.
این کمیته در آغاز فعالیت خود فهرستی از ۱۱۱ هزار سایت ممنوعه تهیه کرد و دستور مسدودسازی آن‌ها را به شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات اینترنتی داد. در همان سال تعدادی از سایت‌ها نیز با دستور قوه قضائیه فیلتر شد. بدین‌ترتیب، اکنون ۲۰ سال از آغاز فیلترینگ و انسداد دسترسی به سایت‌ها یا برخی محتواهای اینترنتی در ایران می‌گذرد.
عبور از Dial-up و ورود به شبکه‌های اجتماعی
از زمان ارائه سرویس اینترنت توسط مؤسسه ندا رایانه تا ۹ سال پس از آن، فقط اینترنت Dial-up در کشور وجود داشت؛ تا این که در سال ۱۳۸۲، وزارت پست و تلگراف و تلفن برای شرکت‌های مختلف سرویس‌دهنده اینترنت پروانه PAP ارائه اینترنت پرسرعت (ADSL) صادر کرد. در این زمان، حداقل هزینه اینترنت پرسرعت حدود ۵۰ هزار تومان بود که سرویس گرانی محسوب شده و برای خانواده‌ها هزینه زیادی داشت.
در دهه ۸۰ هم‌زمان با اتصال تعداد بیشتری از ایرانی‌ها به اینترنت، شبکه‌های اجتماعی نیز رواج پیدا کرده و کاربرانی در ایران پیدا کردند. هرچند جدی‌ترین تلاش‌ها برای راه‌اندازی شبکه‌های اجتماعی در جهان به اواخر دهه ۹۰ میلادی بازمی‌گردد، اما این رسانه نوین برای اولین بار اواسط دهه ۲۰۰۰ میلادی (اواسط دهه ۸۰ شمسی) با ظهور فیسبوک در ایران معرفی شد و کاربرانی را جذب کرد.
فیسبوک که یکی از محبوب‌ترین شبکه‌های اجتماعی دنیا است، سال ۲۰۰۴ راه‌اندازی شد و از سال ۲۰۰۶ دردسترس مردم جهان قرار گرفت. این رسانه اجتماعی در اواسط دهه ۸۰ در میان کاربران ایرانی نیز رواج پیدا کرد و افراد، به‌ویژه کاربران جوان اینترنت، عضو آن شدند. در همان سال‌ها شبکه اجتماعی توییتر نیز به جهان معرفی شد و کاربرانی را هم در ایران پیدا کرد. البته توییتر هرگز به محبوبیت فیسبوک در ایران نرسید؛ بااین‌حال هر دو شبکه در سال ۱۳۸۸ و پس از برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری در ایران فیلتر شدند.
بدین‌ترتیب این شبکه‌ها هم به همان سرنوشتی دچار شدند که مطبوعات با توقیف به آن دچار می‌شدند. بااین‌حال، تفاوت این رسانه‌های نوین با رسانه‌های سنتی در این بود که کاربران رسانه‌های مبتنی بر اینترنت با دسترسی به فیلترشکن امکان عبور از فیلتر و استفاده از این شبکه‌ها را داشتند.
هرچند فیلترینگ باعث کاهش استفاده کاربران از فیسبوک و توییتر شد؛ اما این شبکه‌ها هنوز در ایران کاربرانی دارند. طبق آخرین نظرسنجی مرکز ایسپا ۳٫۷ از کاربران ایرانی از فیسبوک و ۳ درصد از کاربران نیز از توییتر استفاده می‌کنند.
دهه ۹۰: از گسترش پهنای باند تا ظهور پیام‌رسان‌ها
در دهه ۹۰، دسترسی مردم ایران به اینترنت رشد چشمگیری داشته است. طبق اعلام سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی ضریب نفوذ اینترنت پهن‌باند در کشور از ۷٫۶ درصد در سال ۱۳۹۲ به ۱۲۷ درصد در پایان سال ۱۴۰۰ رسیده است. علاوه‌براین، تعداد اشتراک اینترنت پهن‌باند ثابت در کشور ۵۸ هزار مشترک در سال ۱۳۹۲ بود که این عدد در سال ۱۴۰۰ به بیش از ۹ میلیون مشترک رسیده است. تعداد مشترکان اینترنت پهن‌باند سیار نیز در سال ۱۴۰۰ به بیش از ۹۵ میلیون مشترک رسید؛ درحالی‌که تعداد این مشترکان در سال ۱۳۹۲ صفر بوده است.
دهه ۹۰ در ایران را باید عصر ظهور و رواج پیام‌رسان‌ها دانست. افزایش استفاده از گوشی‌های هوشمند در ایران در این دهه، باعث رونق گرفتن هرچه بیشتر بازار مسنجرها نیز شد. هرچند پیش از پیام‌رسان‌های مربوط به گوشی‌های هوشمند، یاهومسنجر و نیمباز به‌عنوان نخستین مسنجرها مورد استفاده قرار می‌گرفتند، اما ظهور و گسترش نفوذ گوشی‌های هوشمند تعداد پیام‌رسان‌ها و میزان استفاده از آن‌ها را در سراسر جهان گسترش داد.
در همین دهه پیام‌رسان‌های موبایلی مثل وی‌چت، وایبر، لاین، واتساپ و… روی گوشی‌های کاربران ایرانی نصب می‌شدند و با قابلیت‌های متنوع خود امکانات جدیدی را برای برقراری ارتباط دردسترس کاربران قرار می‌دادند. هرچند در همان ابتدای دهه ۹۰ بعضی از این پیام‌رسان‌ها، از جمله وی‌چت و وایبر، فیلتر شده و دسترسی به آن‌ها مسدود شد.
پیامرسان تلگرام که در سال ۲۰۱۳ نخستین نسخه عمومی آن منتشر شد، به‌سرعت رشد کرده و کاربران فراوانی را از سراسر جهان به خود جذب کرد. این پیامرسان در ایران نیز طرفداران بسیاری پیدا کرد و قابلیت‌های مختلف آن، مانند امکان تشکیل گروه و کانال، باعث استقبال فراوان کاربران شد. محبوبیت تلگرام در ایران به حدی رسید که در سال ۱۳۹۶، نزدیک به ۶۰ درصد از کاربران اینترنت در کشور از این پیامرسان استفاده می‌کردند.
در دی ماه سال ۱۳۹۶ تلگرام فیلتر و بعد از گذشت ۲ هفته رفع فیلتر شد؛ اما این برداشته شدن محدودیت برای تلگرام عمر کوتاهی داشت و این پیامرسان در اردیبهشت ۱۳۹۷ برای همیشه فیلتر شد. فیلتر شدن تلگرام باعث کاهش تدریجی کاربران آن شد؛ به‌طوری‌که در‌حال‌حاضر، با گذشت ۴ سال از مسدودسازی آن ۳۱ درصد از کاربران از آن استفاده می‌کنند. بدین‌ترتیب، تلگرام بعد از واتساپ (با ۷۱ درصد کاربر) دیگر پیامرسان خارجی پرکاربرد برای ایرانی‌ها است.
طبق آمار ایسپا، در میان شبکه‌های اجتماعی پرطرفدار نیز اینستاگرام با اختلاف زیاد نسبت به شبکه‌های اجتماعی، مانند فیسبوک و توییتر، با نزدیک به ۵۰ درصد کاربر، بعد از واتساپ در رتبه دوم ایستاده است. این شبکه اجتماعی تصویرمحور که در اوایل دهه ۹۰ در میان کاربران ایرانی رواج پیدا کرد، رفته‌رفته مخاطبان بسیاری پیدا کرد و در پایان این دهه تبدیل به یکی از محبوب‌ترین شبکه‌های اجتماعی شد. محبوبیت اینستاگرام مختص به ایران نیست و این شبکه در سراسر جهان بیش از یک میلیارد کاربر دارد.
تولد پیام‌رسان‌های ایرانی
از اواسط دهه ۹۰ و پیش از فیلترینگ تلگرام، پیام‌رسان‌های بومی نیز در ایران ساخته و عرضه شدند. هرچند از ابتدای پیدایش این شبکه‌ها تا امروز تلاش‌های فراوانی برای جذب کاربران به این پیام‌رسان‌ها صورت گرفته است؛ اما هنوز هم نمونه‌های خارجی این پیام‌رسان‌ها محبوبیت بیشتری در کشور دارند. گپ، آی‌گپ، سروش‌پلاس، ایتا، بله، روبیکا و… از جمله پیام‌رسان‌های داخلی هستند.
مدیران عامل تعدادی از این پیام‌رسان‌ها در گفت‌وگو با دیتاسنتر من تعداد کاربران فعال ماهانه پیام‌رسان‌های خود را بین ۴ تا ۵ میلیون کاربر اعلام کرده‌اند. همچنین، تازه‌ترین نظرسنجی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران نشان می‌دهد که بین ۱٫۸ درصد تا ۵٫۷ درصد از کاربران از این پیام‌رسان‌ها استفاده می‌کنند.
به جز پیام‌رسان‌ها، تلاش‌های دیگری نیز در راستای ایجاد پلتفرم‌های اینترنتی داخلی و بومی‌سازی شبکه در ایران انجام گرفته است. برای اولین بار در سال ۱۳۸۴ بود که بحث شبکه ملی اطلاعات مطرح شد تا زیرساختی برای ارتباطات در بستر فضای مجازی باشد که به کمک آن جست‌وجوها و درخواست‌های دسترسی داخلی برای کسب اطلاعات موجود در دیتاسنترهای داخلی از خارج از کشور مسیریابی نشود. همچنین، با وجود شبکه ملی اطلاعات امکان ایجاد اینترانت شبکه‌های خصوصی داخلی فراهم خواهد شد.
قائلان به ایده شبکه ملی اطلاعات معتقدند با ایجاد این شبکه هزینه‌های اینترنت داخلی کاهش پیدا می‌کند؛ چراکه دیگر برای استفاده از محتوای تولیدشده در داخل کشور نیازی به خرید پهنای باند بین‌المللی از شرکت‌های خارج از کشور ندارند. همچنین، این افراد معتقدند استفاده از شبکه ملی اطلاعات امنیت کشور و کاربران را نیز تأمین می‌کند.
طرح شبکه ملی اطلاعات همچنان نیز مطرح است و تلاش‌های گسترده‌ای برای ایجاد آن صورت گرفته، هرچند این تلاش‌ها هنوز اهداف مورد نظر سیاست‌گذاران را محقق نکرده است. طبق گزارش‌های مطرح‌شده در آخرین جلسه شورای عالی فضای مجازی، طرح شبکه ملی اطلاعات تا تیر ماه ۱۴۰۱، حدود ۴۳ درصد پیشرفت داشته و مقرر شده پیشرفت این طرح تا پایان سال جاری حداقل به ۶۶ درصد برسد.
بیمِ صیانت
سال ۱۴۰۱ در ایران با تلاش‌هایی در راستای اجرای طرح صیانت از حقوق کاربران آغاز شد. طرحی که از سال ۱۳۹۷ کلید خورده و تا سال ۱۴۰۰ و روی کار آمدن مجلس یازدهم پیگیری نشده بود. مرداد ۱۳۹۹ نمایندگان مجلس یازدهم با نگاهی به طرح پیشین، طرح جدیدی تدوین شد که البته مورد مخالفت دولت وقت قرار گرفت.
بعد از انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۱۴۰۰ و روی کار آمدن دولت سیزدهم، مجلس بار دیگر بررسی طرحی برای ساماندهی به وضعیت فضای مجازی را در دستور کار قرار داد. این طرح با نام «صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی و ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی» در تابستان ۱۳۹۹ تدوین شده بود که بنا بود در تیر ماه ۱۴۰۰ به بررسی آن ذیل اصل ۸۵ رأی داده شود.
با انتشار محتوای این طرح، بسیاری از کارشناسان و کاربران به مخالفت با آن پرداخته و از مفاد آن انتقاد کردند. پس از آن، نمایندگان مجلس با تغییر نام و برخی مواد این طرح، این بار طرح «حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی» را جایگزین طرح صیانت کردند. این طرح همچنان از سوی کارشناسان و فعالان حوزه فضای مجازی دارای ایراد و اشکال خوانده می‌شد؛ اما نمایندگان مجلس به‌دنبال اصل هشتادوپنجی شدن آن بودند تا بتوانند آن را خارج از صحن علنی مجلس به رأی بگذارند.
با وجود تمام مخالفت‌ها، ۶ مرداد ۱۴۰۰ نمایندگان مجلس به بررسی طرح ذیل اصل ۸۵ قانون اساسی رأی دادند. بااین‌حال، مخالفت‌ها با این طرح همچنان ادامه داشت و حتی برخی از نمایندگان مجلس خواستار لغو اصل هشتادوپنجی شدن این طرح شدند. پس از آن، کمیسیونی مشترک با حضور نمایندگان کمیسیون‌های مختلف مجلس تشکیل شد تا به بررسی این طرح بپردازد. در نهایت، مرکز پژوهش‌های مجلس با بررسی طرح و شنیدن نظرات مختلف درباره آن، اعلام کرد که طرح مغایر با قانون اساسی بوده و بررسی آن نیازمند زمان بیشتری است.
موضوع تصویب طرح صیانت در مجلس، چند ماه ادامه داشت و با وجود عدم اتفاق نظر درباره بررسی و تصویب آن، در نهایت موافقان این طرح در تاریخ ۴ اسفند ۱۴۰۰ در جلسه کمیسیون مشترک با رأی ۱۸ نفر از اعضا کلیات طرح را تصویب کردند.با این حال، معاونت قوانین مجلس این رأی‌گیری را دارای ایرادات فنی و قانونی خواند نمایندگان مجلس هم با امضای نامه‌ای به هیئت‌رئیسه مجلس، خواستار لغو بررسی طرح صیانت در کمیسیون مشترک و بازگشت آن به صحن علنی مجلس شدند.
پای اجرای چراغ‌خاموش طرح صیانت در میان است؟
از این زمان هرچند خبری از لغو این طرح نشده؛ اما پیگیری رسمی دیگری توسط نمایندگان مجلس نیز صورت نگرفته است. بااین‌حال، در سال ۱۴۰۱ مشکلات و اختلالات در دسترسی به اینترنت همچنان وجود دارد. اوایل تیر ماه سال جاری کارشناسان و کاربران از اختلالات گسترده در سرویس‌های رمزنگاری‌شده خبر دادند و وزارت ارتباطات نیز اعلام کرد که جلوی فروش VPNها گرفته شده است. بااین‌حال، عده‌ای از فعالان و کارشناسان علت این اختلالات را تغییر در سیستم فیلترینگ کشور اعلام کردند.
اتفاقات و تغییرات در دسترسی به اینترنت در کشور در هفته‌های اخیر موجب شده عده‌ای از اجرای بی‌سروصدای طرح صیانت در کشور سخن بگویند. اعمال برخی محدودیت‌ها به این شایعات قوت بخشید و فعال شدن قابلیت جست‌وجوی امن مردم را نگران کرده است.
حالا در آستانه ۳۰ سالگی حضور اینترنت در ایران، مردم در اعتراض به اقدامات مربوط به فعال‌سازی اجباری جست‌وجوی امن در مرورگر گوگل، که وزیر ارتباطات نیز وجود آن را تأیید کرده است، به کارزار اعتراضی نسبت به وضعیت موجود می‌پیوندند و در تلاش هستند تا مانع از ایجاد محدودیت‌های بیشتر در دسترسی به اینترنت شوند. اینترنتی که تاکنون مسیر پر پیچ و خمی را طی کرده و در مقاطع گوناگون برای بقا جنگیده است و اکنون باید دید بعد از اتخاذ تصمیمات جدید درباره آن، همچنان می‌تواند در فضای رسانه‌ای ایران به شیوه گذشته ادامه حیات دهد یا وارد عصر تازه‌ای از زندگی خود خواهد شد.
