موتور جستجوی بومی، نفس‌زنان پیش می‌رود
موتور جستجو در کنار مرورگر، سیستم عامل، پیام‌رسان و شبکه اجتماعی و … یکی از اجزای لایه خدمات شبکه ملی اطلاعات است و وزارت ارتباطات دولت سیزدهم بارها بر تحقق شبکه ملی اطلاعات به‌خصوص در بخش زیرساخت پرسرعت و خدمات بومی تأکید کرده است. مسئولان در دوره‌های مختلف جویشگر بومی را موضوعی ملی دانسته و هنگام صحبت از شبکه ملی اطلاعات، جویشگر بومی را تکلیف انکارناپذیر آن اعلام کردند. آن‌ها به‌دنبال تکرار تجربه کشورهایی مثل چین و روسیه بودند. در سند همکاری‌های ۲۵ ساله ایران و چین، در بخش تعریف پروژه‌های مشترک برای توسعه و تقویت شبکه زیرساخت‌های اطلاعاتی و ارتباطاتی هم به خدماتی چون موتور جستجو اشاره شده است.
طراحی موتور جستجوی داخلی در برنامه پنجم توسعه پیش‌بینی شده بود و از آن زمان موتورهای جستجوی مختلفی آغاز به کار کردند. در دوره‌ای هم سیاست وزارت ارتباطات به این سو رفت که موتورهای جستجوی موجود ارتقا پیدا کنند. براساس گزارشی که افتانا در سال ۹۳ منتشر کرده در شرایطی که موتورهای جستجوی داخلی شانس کمی در رقابت با خارجی‌ها داشتند، استدلال حامیان این بود که این موتورها برای مواردی مثل خدمات دولت الکترونیک و دسترسی به اطلاعات بین بانکی می‌توانند کارآمد باشند.
فهرست موتورهای جستجویی که تا به حال معرفی شده‌اند بلند است. یوز، پارسی‌جو، پارسیک، سلام، گرگر، کاوش، ریسمون و این اواخر ذره‌بین آن‌هایی هستند که خبر راه‌اندازی‌شان شنیده شد و بسیاری دیگر که حتی به این اندازه هم معروف نشدند. بعضی از آن‌ها با حمایت‌های دولتی و بعضی گفته شد که توسط شرکت‌های خصوصی راه‌افتاده‌اند. اما همه یا اندک زمانی کار کردند و بعد متوقف شدند یا در سکوت کارشان را ادامه می‌دهند، بدون اینکه کاربران قابل توجهی داشته باشند.
اگرچه موتور جستجوی بومی تکلیفی است که وزارت ارتباطات با جدیت آن را دنبال می‌کند، تا به حال انتظارات در مورد آن‌ها برآورده نشده است. رئیس پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات مرداد ۱۳۹۸ در نشستی خبری با اشاره به یوز و پارسی‌جو که در آن زمان فعال بودند گفت انتظاراتی که از جویشگر داشتند برآورده نشده است. سیتنا در گزارش این نشست از قول او نوشته بود این جویشگرها از دانش پژوهشگاه استفاده کرده بودند و یوز از حمایت‌های سازمان فناوری اطلاعات هم بهره برده بود. رئیس پژوهشگاه قول داده بود حمایت‌های این دو نهاد از یوز و پارسی‌جو ادامه پیدا کند چون جویشگر یک موضوع ملی است و صرفاً یک بیزینس نیست.
سال ۹۳ بودجه طرح موتور جستجوی بومی ۱۷۰ میلیارد تومان اعلام شد. موتورهای جستجوی بومی به قدری مهم بودند که برایشان شورای راهبردی هم تشکیل شد و محمود واعظی وزیر وقت ارتباطات به‌دنبال این بود که به اعتبار مورد نیاز این طرح اولویت داده شود. در زمانی که پروژه دولت الکترونیک سرعت گرفت، او می‌خواست موتور جستجوی ملی روی منابع اطلاعاتی مورد استفاده در خدمات دولت الکترونیک، سلامت الکترونیک، بانکداری الکترونیک و آموزش الکترونیک سرویس جستجو ارائه بدهد. آن زمان گفته می‌شد طرح و اجرای موتور جستجوی ملی را تیم تحقیقاتی دانشگاه امیرکبیر انجام خواهد داد.
پیش از او هم وزارتخانه به راه‌اندازی موتور جستجو امید بسته بود. تیرماه سال ۱۳۹۱ مهر در خبری به نقل از معاون وقت وزیر ارتباطات علی‌حکیم جوادی گفته بود که دو موتور جستجو تا پایان سال راه‌اندازی می‌شود. راه‌اندازی یک موتور جستجو توسط شرکتی خصوصی و موتور دیگر توسط نخبگان دانشگاه شریف در حال انجام بود.
تا سال ۱۳۹۴ اعلام شد که ۱۵ موتور جستجوی بومی در طرح جویشگر ملی در حال انجام است، البته این تعداد از بین ۱۱۰ طرح متقاضی انتخاب شده بودند و حتی دبیر شورای راهبردی جویشگر بومی وزارت ارتباطات اعلام کرد هر طرح را دو یا سه شرکت ارائه داده‌اند. مدیر طرح جویشگر بومی علیرضا یاری در سال ۱۳۹۶ اعلام کرد که تا آن زمان در مجموع هزینه کلی برای ۴۰ پروژه انجام شده یا فعال در جویشگر بومی ۵۲ میلیارد تومان بوده که نزدیک به ۵۰ درصد آن در حوزه زیرساخت‌های پردازشی و پهنای باند است. این ۴۰ پروژه در حوزه‌های خدمات پایه‌ای جویش، ابزارها و دادگان خط و زبان فارسی، محتوای بومی و فعالیت‌های پژوهشی بودند.
اما سرنوشت موتورهای جستجو طور دیگری رقم خورد. بعدها الزام استفاده از موتورهای جستجوی بومی در دستگاه‌های دولتی راه حلی بود که مسئولان برای رواج استفاده از آن‌ها پیگیری کردند. سال ۱۳۹۷ رئیس سازمان فناوری اطلاعات با اعلام اینکه دستورالعملی برای این اقدام در حال تهیه است خبر داد پروژه مطالعاتی یوز و پارسی‌جو در مرکز تحقیقات مخابرات به پایان رسیده و سازمان فناوری اطلاعات مجری عملیاتی کردن و کاربردی کردن آن‌ها در سطح کشور است.
در آبان ۱۳۹۸ و قطعی کامل اینترنت بین‌الملل، موتورهای جستجوی بومی توان پاسخگویی به نیاز کاربران را نداشتند. گزارش‌هایی از قطعی یا پاسخگو نبودن به دلیل حجم کاربر داده شد و مردم تازه با دقت پایین آن‌ها در پاسخ مواجه شدند. امیر ناظمی در مورد نگاه مرکز ملی فضای مجازی به داده، در نشستی که دی ۱۳۹۸ برگزار شد گفته: «در مرکز ملی فضای مجازی با این برداشت که دولت، مالک داده‌هاست، به این جمع‌بندی رسیدند که پس داده نباید از کشور خارج شود.» ناظمی با انتقاد از نگاه حاکم بر حامیان موتور جستجو و پیام‌رسان بومی گفت: «پیام‌رسان و موتور جستجو به نهادهای خصولتی واگذار شدند و حاکمیت با فیلتر سرویس‌های مشابه خارجی و سوبسید دادن مثل پهنای باند رایگان و وام در صدد حمایت از آن‌ها برآمد.»
موتورهایی که چرخشان نچرخید
«پارسی جو» که نامش همواره همراه با «یوز» شنیده می‌شد به‌عنوان اولین موتور بومی کشور شناخته می‌شود و در مهر ۱۳۸۸ پس از تحقیقات و پژوهش چند ساله پیاده‌سازی و نسخه اول آن در دی ماه ۹۱ آغاز به کار کرد. مسئول روابط عمومی این موتور جستجو در گفت‌وگویی با روزنامه اطلاعات در مهر ۱۳۹۴ اعلام کرده بود که گروهی ۵۰ نفره از اعضای هیات علمی، فارغ‌التحصیلان و دانشجویان دانشگاه‌های تراز اول داخل و خارج کشور سرویس‌ها و خدمات آن را دراختیار کاربران قرار داده و به‌دنبال راه‌اندازی سرویس‌های کاربردی بومی دیگر بودند: «پارسی جو یک موتور جستجوگر مستقل است و از نتایج موتورهای جستجوی دیگر استفاده نمی‌کند. همچنین تمامی مراحل خزش، نمایه‌سازی و رتبه‌بندی در سرورهای پارسی جو و توسط الگوریتم‌های طراحی شده توسط گروه آن، انجام می‌گیرد.» پارسی‌جو از سوی دانشگاه یزد راه اندازی شد و از حمایت وزارتخانه برخوردار بود. سال ۹۳ زمانی که متولیان آن به ۱۵۰ سرور نیاز داشتند، معاون برنامه‌ریزی وزارت ارتباطات اعلام کرد تجهیزات خریداری شده و در حوزه‌های دیگری چون پهنای باند، هزینه‌های انتقال و سایر هزینه‌های موجود هم از آن‌ها حمایت می‌شود. درمقابل کاربران و کارشناسان می‌گفتند دسترسی پارسی‌جو به اطلاعات محدود است و در اکثر موارد ویکی‌پدیای فارسی را نشان می‌دهد، همچنین با سرچ کردن نام یک وب سایت کاربر نمی‌تواند به‌طور مستقیم به سایت مورد نظر برسد. «پارسی‌جو» مرداد ۱۴۰۱ غیرفعال شد.
«گُرگُر» موتور جستجوی دیگری بود که خبر آغاز به کار آن به همراه «پارسی‌جو» در بهمن ۹۳ داده شد. واعظی به همراه خبر آن، اعلام کرد که این جویشگر هم حاصل کار یک دانشگاه است. گفته می‌شود این موتور جستجو همانی است که بعدها به «یوز» تغییر نام داد.
بهمن سال ۱۳۹۳ در مراسم رونمایی از «یوز» هزینه ساخت اولیه آن هفت میلیارد تومان عنوان شد. طراحی و تولید آن از اواخر ۱۳۸۸ شروع شده و تمرکز آن بر منابع فارسی فضای وب بود. همچنین اعلام شد ۲۰۰ سرور به آن اختصاص داده شده است. شرکت داده‌پردازان شیداندیش مسئول پروژه یوز بود. امیر ناظمی معاون وزیر ارتباطات و رئیس سازمان فناوری اطلاعات دولت قبل، در حاشیه نشست خبری طرح «رتبه بندی مراکز داده در کشور» در سال ۹۸ اعلام کرد «یوز متعلق به گروهی است که در دانشگاه امام حسین فعال هستند و مجموعه سپاه باید درباره ادامه فعالیت موتور جست‌وجوگر یوز تصمیم‌گیری کند.» ناظمی درباره چشم‌انداز جویشگرهای بومی گفته بود: «تصور من این است که اگر این موضوع به بخش خصوصی واگذار می‌شد و به جای کمک‌های مستمر مالی، رقابت در این زمینه شکل می‌گرفت، احتمالاً با نتیجه بهتری روبه‌رو می‌شدیم.» به گفته او جویشگرهای بومی می‌توانند روی سه حوزه‌ی «کودکان»، «انتشارات مربوط به کتاب‌ها و مقاله‌ها» و نهایتاً «جستجو در سایت‌های ایرانی» فعالیت کنند. یوز جویشگری با اطلاعات کم بود که نتایج نامرتبط زیادی نشان می‌داد. خرداد ۱۴۰۰، «یوز» غیرفعال شد.
غیر از موتورهای جستجوی نام‌آشنا، بعضی هم کمتر شناخته شده بودند. «پارسیک» که اطلاعات کمی درباره‌اش وجود دارد به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین موتورهای جستجوی ایرانی شناخته می‌شود. از سال ۱۳۸۱ کار خود را شروع کرده و بر پایه Meta search engine، از بانک اطلاعات دیگر جستجوگرها مثل گوگل و یاهو استفاده می‌کند. این جستجوگر ادعا داشت که جستجوهای فارسی بهتری را به نمایش می‌گذارد و در سال ۱۳۸۲ هم جایزه ذره‌بین طلایی را دریافت کرد. در حال حاضر جستجو در پارسیک چندان نتیجه‌بخش نیست و گفته می‌شود تمرکز خود را بیشتر روی بخش جستجوگر خبر گذاشته است.
موتورهای جستجوی دیگری هم بر پایه Meta search engine طراحی شده‌اند. «سلام» یکی از آن‌ها است که براساس اطلاعات مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات متعلق به بخش خصوصی است و قرار بود تا سال ۱۳۹۵ دوره آزمایشی‌اش تمام شود. این موتور جستجو پروژه شرکت بیان، یک مجموعه دانش‌محور بود و مثل بقیه جستجوگرهای بومی ادعا می‌کرد که چون با ویژگی‌های زبان فارسی طراحی شده دقت جستجوهای فارسی آن بیشتر است. سلام در مرحله آزمایشی متوقف شد و دیگر دردسترس نیست. این موتور جستجو که فقط اطلاعات را از خارج از کشور جمع‌آوری کرده و به کاربر نشان می‌داد در دوران قطعی اینترنت فعالیت خاصی نداشت.
«ذره‌بین» یکی از آخرین موتورهای جستجوی عمومی است که در اسفند سال ۱۳۹۹ رونمایی شد. زمانی که وزارت ارتباطات جویشگر بومی را جزو اولویت‌های خود نمی‌دانست، مرکز ملی فضای مجازی با پیگیری‌هایش باعث شد راه‌اندازی موتور جستجوی داخلی در دستور کار یکی از اپراتورهای موبایل قرار بگیرد و تا آخر سال هم نسخه عملیاتی آن رونمایی شد. پروژه‌ای متعلق به همراه اول در دوره‌ای که بارها مخابرات از کمبود بودجه و مشکلات مالی خبر می‌داد. برای ترغیب کاربران به استفاده از ذره‌بین، اعلام شد هزینه اینترنت استفاده از آن برای وب‌سایت‌های ایرانی نیم‌بها و با فعالسازی بسته‌های هدیه ذره‌بین، رایگان است. همچنین در بسته تشویقی دیگری، از نیم‌بها بودن ترافیک هنگام تماشای ویدیو در تب ویدیوی این موتور جستجو خبر داد.
خیلی زود مشخص شد این موتور جستجو درواقع از روی دست گوگل کپی می‌کند. دیتاسنتر من در گزارشی با مقایسه نتایچ ذره‌بین و گوگل نشان داد که نتایج این دو تقریباً یکسان است و فقط ذره‌بین نتایج به نمایش درآمده را سانسور می‌کند. بررسی دیتاسنتر من همچنین مشخص کرد در بخش‌هایی مثل زبانه‌های بازار، آوا و فیلم و سریال که ذره‌بین نمی‌تواند از نتایج گوگل استفاده کند، کیفیت هم به طرز قابل توجهی افت می‌کند.
با وجود این انتقادها، زارع‌پور سال گذشته در اینستاگرام خود ذره‌بین را به‌عنوان یکی از محصولات فناورانه بومی معرفی و از آن تعریف کرد.
ماجرای موتورهای جستجوی بومی همچنان ادامه دارد. اسفند ۱۳۹۹ مسئول پژوهشکده فناوری اطلاعات دانشگاه خواجه نصیر از جویشگر «کاوش» به‌عنوان موتور جستجویی براساس محتوای تصویری خبر داد که علاوه بر کلمات کلیدی می‌تواند با بارگذاری یک تصویر سایر تصاویر مشابه را پیدا و به مخاطب نشان دهد. او همان زمان به کاربرد دیگر این موتور جستجو یعنی نقش آن در بانک اطلاعاتی سازمان‌ها و موسسات مختلف گفت. مثلاً اگر نیروی انتظامی با موضوع اثر انگشت یا گواهینامه مشابهت‌یابی داشته باشد یا سازمانی جستجو در مدارک هویتی افراد داشته باشد، این موتور جستجو آن را پوشش می‌دهد. به گفته او این موتور به سفارش سازمان فناوری اطلاعات دانشگاه خواجه نصیر طراحی و ساخته شده و در یکی دو سال گذشته آن را از روی وب برداشته‌اند چراکه نیاز به منابع سخت‌افزاری زیادی دارد و «البته اگر حمایت صورت گیرد، روی وب هم قابل استفاده خواهد بود، اما در حال حاضر برای سازمان‌های خاص که بانک اطلاعاتیِ تصویریِ بزرگ همراه با متن دارند، قابل استفاده است.»
مردم در موتورهای بومی جستجو نمی‌کنند
در سایت طرح جویشگر بومی، پس از سال ۹۶ طرح تازه‌ای ثبت نشده و گزارشی هم از پیشرفت پروژه نیامده، اما جویشگر بومی در طرح‌ها و برنامه‌ها جایش را از دست نداده است. نمونه آن طرح کلان معماری شبکه ملی اطلاعات و آیین‌نامه داخلی کمیسیون حمایت از حقوق کاربران در فضای مجازی است که بر ظرفیت‌های داخلی مثل موتور جستجوگر بومی و پیام‌رسان داخلی تأکید دارند.
در یکی از آخرین گزارش‌ها درباره موتورهای جستجوی بومی که ۲۳ مهر در ایسنا نوشته شده، از قول برخی کارشناسان گفته شد مشکل اصلی جویشگرهای بومی نه سخت‌افزاری و نه نرم‌افزاری است بلکه این است که آن‌ها باید از سوی مردم مورد پذیرش قرار گیرند. آن‌ها به سرعت بالا نیاز دارند که باید پهنای باند و حجم محتوای فارسی افزایش پیدا کند. مسئله‌ای که با وجود محدودیت‌ها، کاهش پهنای باند و کیفیت اینترنت نمی‌توان به حل آن امید داشت.
بعضی از منتقدان به‌طور کلی دنبال کردن پروژه موتور جستجوی بومی را با توجه به منابع سخت‌افزاری قدرتمند و گران برای رقابت با نمونه‌های خارجی به صرفه نمی‌دانند. از همین روست که بیشتر جایگزین‌های فعلی گوگل در سطح جهانی عمومیت ندارند و تمرکز خود را روی جستجوی نوع خاصی از محتوا قرار داده‌اند. غیر از چین و روسیه که جمعیت بالایی دارند موتور جستجوی هیچ کشوری نتوانست حتی نزدیک به گوگل شود و بقیه‌ی کشورهایی که موتور جستجوی بومی راه انداختند، بازار را به گوگل باختند. در اروپا گوگل بیش از ۹۱ درصد و پس از آن بینگ با حدود ۴ درصد مرجع جستجو هستند. چک کشوری است که یک موتور جستجوی بومی به نام سزنم دارد، که فقط بیش از ۱۱ درصد از جستجوی اهالی چک در آن انجام می‌شود و ۸۳ درصد جستجوها همچنان در گوگل است. آلمان هم موتور جستجویی به نام اکوزیا دارد اما آخرین آمارش نشان می‌دهد که بیش از ۸۸ درصد جستجوها در گوگل، بیش از ۴ درصد در بینگ و کمتر از یک درصد در اکوزیا انجام می‌شود. در اسپانیا هم وضع موتور جستجوی بومی ترا به همین ترتیب است و جستجو در آن حتی به یک درصد هم نمی‌رسد. همین تجربه‌ها نشان داده‌اند که پرطرفدار شدن موتور جستجوی بومی ساده نیست و ممکن است با توجه به هزینه‌ی بالایی که لازم دارد صرفه اقتصادی نداشته باشد.
موضوع دیگری که کاربران ایرانی را برای استفاده از پلتفرم‌های داخلی محتاط می‌کند، حریم شخصی است. موتورهای جستجو اطلاعات زیادی از رفتار کاربران جمع‌آوری می‌کنند و در سال‌های اخیر بی‌اعتمادی نسبت به پلتفرم‌های بومی افزایش داشته است.
از بین همه‌ی جویشگرهای خبرساز، فعلاً ذره‌بین فعال است و دارد جستجوهای گوگل را به‌طور محدود شده به ما ارائه می‌دهد. در زمانی که به‌طور کلی با فعال شدن اجباری Safe Search بدون فیلترشکن نتایج جستجوی کاربران داخل ایران در گوگل هم کنترل شده است. اما با وجود این مشکلات، باید دید این موتور جستجو تا چه زمانی فعال باقی خواهد ماند و اگر ذره‌بین هم مثل قبلی‌ها خاموش شد، قرار است چه‌قدر بودجه صرف حمایت از موتور جستجوی جدید شود.
