سه دانشمند «کلیک شیمی» برنده جایزه نوبل شیمی ۲۰۲۲ شدند

سه دانشمند که با ابداع روش تازه‌ای برای متصل‌کردن مولکول‌ها به‌هم انقلابی در شیمی ایجاد کردند، جایزه‌ی نوبل شیمی ۲۰۲۲ را از‌آنِ خود کردند. کارولین برتوزی از دانشگاه استنفورد و مورتن ملدال از دانشگاه کپنهاگ و کارل بری شارپلس از مؤسسه‌ی پژوهشی اسکریپس کالیفرنیا به‌خاطر کشف و استفاده از واکنش‌های شیمیایی ساده و کارآمد برای ایجاد مولکول‌های پیچیده استفاده‌شده در صنعت داروسازی و نقشه‌برداری DNA و ساخت مواد طراح به این جایزه دست پیدا کردند.

آکادمی سلطنتی علوم سوئد در استکهلم روز چهارشنبه این جایزه را اعلام کرد؛ جایزه‌ای که ۱۰ میلیون کرون سوئد ارزش دارد و به‌طور‌مساوی بین برندگان تقسیم خواهد شد. کمیته‌ی نوبل گفت جایزه‌ی یادشده برای «توسعه‌ی کلیک‌شیمی و شیمی بیواورتوگونال» اعطا شده است. پروفسور اولوف رامستروم از اعضای کمیته‌ی شیمی نوبل این جایزه را «جایزه‌ای کم‌نظیر برای کشفی عالی» توصیف کرد. او گفت:

آن‌ها روی روش‌هایی کار کرده‌اند تا مولکول‌ها را به‌هم متصل کنند و سعی کرده‌اند واحدهای سازنده را به‌طور ساده و اساساً به همان روشی که لگو می‌سازید، به‌هم متصل کنند. شما می‌‌توانید قطعات لگو را داشته باشید و آن‌ها را به‌هم وصل کنید و خانه‌ها و ابزارها و وسایل نقلیه‌ی پیشرفته بسازید. درباره‌ی شیمی نیز همین‌طور است؛ اگرچه در سطح مولکولی اتفاق می‌افتد.

درحالی‌که افتخارات نوبل به‌اندازه‌ی کافی نادر است، جایزه‌ی نوبل امسال شارپلس را در رده‌ی خاص برندگانی قرار می‌دهد که دو بار برنده‌ی این جایزه می‌شوند. اولین جایزه‌ی او در سال ۲۰۰۱ به‌خاطر کار روی «واکنش‌های اکسیداسون فعال‌شده به‌واسطه‌ی کاتالیزهای کایرال» حاصل شد. در گذشته، چهار دانشمند دیگر نیز دو جایزه‌ی نوبل را برنده شده‌اند: جان باردین، ماریا کوری، لینوس پاولینگ و فردریک سنگر.

دکتر فیلیپ برادویت از مجله‌ی Chemistry World انجمن سلطنتی شیمی گفت این جایزه سال‌ها پیش‌بینی شده بود و دستاورد این دانشمندان توانایی کنترل واکنش‌های شیمیایی است. برادویت گفت شارپلس اصطلاح کلیک‌شیمی را برای توصیف واکنش‌های سریع و پربازده و پاک (یعنی محصولات جانبی ناخواسته زیادی تولید نمی‌کنند) اختراع کرد.

پروفسور یوهان اکویست، رئیس کمیته‌ی نوبل، کلیک‌شیمی را به وصل‌کردن سگک‌های شیمیایی کوچک به واحدهای ساختمانی مولکولی تشبیه کرد؛ به‌طوری‌که بتوان آن را به همدیگر متصل کرد. برتوزی از کلیک‌شیمی برای ایجاد واکنش‌های بیواورتوگونال استفاده کرد که به‌طور ایمن درون بدن موجود زنده و بدون ایجاد اختلال در بیوشیمی آن عمل کند. این پیشرفت به دانشمندان اجازه داد تا حرکت مولکول‌های زیستی را در سلول‌ها دنبال کنند و بتوانند عملکردهای پیچیده‌ی حیات را از هم تفکیک کنند.

واکنش‌های توسعه‌یافته‌ی برندگان جایزه‌ی نوبل شیمی موجب شده است دانشمندان بتوانند انواع جدیدی از مولکول‌های زیستی و موادی را بسازند که می‌توانند داروهای سرطان را به‌طوردقیق به محل موردنیاز در بدن انسان تحویل دهند.

برتوزی هشتمین زن برنده‌ی جایزه‌ی نوبل شیمی در تاریخ نوبل است. در سال ۲۰۲۰، پروفسور امانوئل شرپانتیه، مدیر واحد ماکس پلانک، برای علوم پاتوژن‌ها و پروفسور جنیفر دودنا، بیوشیمی‌دان دانشگاه کالیفرنیا در برکلی، به‌پاس کار روی «قیچی‌های مولکولی به‌کاررفته برای ویرایش کد ژنتیکی» به‌طور‌مشترک جایزه‌ی نوبل شیمی را دریافت کردند.