فاکتور جدید در تعریف فقر: محرومیت از اینترنت و ابزارهای ارتباطی

اکثریت مردمِ دور از اینترنت یا به فضای مجازی دسترسی ندارند، یا به سختی از آن استفاده می‌کنند. پایین بودن سرعت، کم‌ بودن پهنای باند، گران بودن و دسترسی نداشتن به ابزارهای استفاده باعث شکاف‌های دیجیتال بین مردم شده تا جایی که مدیر اجرایی یونیسف در گزارش سال ۲۰۲۰ اعلام کرد این دیگر شکاف دیجیتال نیست، یک دره است، دره‌ای که از مشارکت بخش زیادی از مردم در اقتصاد مدرن جلوگیری می‌کند. این شکاف آن‌ها را از جهان ایزوله و از آموزش محروم می‌‌کند و به قیمت آینده‌ی نسل بعد تمام می‌شود.

براساس آماری که یونیسف اعلام کرد، دو سوم کودکان ۳ تا ۱۷ سال و ۶۳ درصد افراد ۱۵ تا ۲۴ ساله در خانه‌هایشان به اینترنت دسترسی نداشتند. اگرچه پاندمی کرونا توجه‌ مسئولان را به رابطه‌ی دسترسی به فضای دیجیتال و آموزش جلب کرد، حتی پیش از آن هم مشخص بود که رقابت در اقتصاد قرن بیست و یک نیاز به مهارت‌های اساسی دیجیتال دارد. چیزی که اغلب کودکان و نوجوانان خانوارهای فقیر، روستایی و کم‌درآمد به آن دسترسی ندارند و به همین خاطر روز به روز بیشتر از همسالانشان عقب می‌افتند و شانس‌های اندکی برای رسیدن به بقیه دارند. این اتفاق در میان کشورها هم شکاف ایجاد می‌کند. طبق داده‌هایی که یونیسف از ۸۵ کشور جهان تهیه کرده، در کشورهای پر‌درآمد از هر ۱۰ دانش‌آموز ۹ نفر به اینترنت در خانه دسترسی دارند درحالی‌که در کشورهای کم‌درآمد این رقم یک نفر از هر ۲۰ دانش‌آموز است. این کشورها اغلب به دلایلی چون ضعف زیرساخت‌های اینترنت پرسرعت، عدم دسترسی افراد به ابزارهای استفاده و گران بودن و در مواردی دیدگاه‌های محدودکننده‌ی طبقه‌ی حاکم، امکان‌های پیشرفت را از دست می‌دهند.

شکاف دیجیتال بین کشورها از زمان اجلاس جامعه‌ی اطلاعاتی ژنو در سال ۲۰۰۵ پیش‌بینی شده بود و حسین ایمانی جاجرمی، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه که آن زمان در این اجلاس حضور داشت این زنگ خطر را به یاد دارد: «گفته می‌شد کشورهای فقیر از امکانات مبتنی بر اینترنت مثل دولت الکترونیک، آموزش و بانک‌داری الکترونیک و کسب‌وکارهای الکترونیک محرومند. اینترنت می‌تواند مشاغل بسیاری ایجاد کند، هزینه‌ها را کاهش دهد، کمک کند به دنیا وصل شوید و از دستاوردهای دیگران بهره‌برداری کنید. این امکانات برای خیلی از کشورها فراهم نشده و باعث شکاف دیجیتال می‌شود.»

شکاف دیجیتال، آموزش و آینده‌ی اشتغال

نتایج تحقیقاتی در دانشگاه میشیگان نشان داده دسترسی محدود به اینترنت در مناطق روستایی در عقب افتادن تحصیلی دانش‌آموزان نقش دارد و این شکاف تحصیلی در کل زندگی آن‌ها ادامه پیدا می‌کند. کسب مهارت‌‌های دیجیتال به طیف وسیعی از مهارت‌ها فراتر از تکنولوژی شامل توانایی زبانی و محاسبه منجر می‌شود و تلاش کشورها برای رساندن اینترنت پرسرعت به خانه‌ها چه مدارس باز باشند و چه نه، ضروری است. این تحقیقات می‌گویند کسانی که دبیرستان را بدون دسترسی به اینترنت پرسرعت سپری می‌کنند، فرصت‌های شغلی‌شان در‌ آینده محدود به مشاغل کم‌درآمد خواهد شد.

اینترنت پرسرعت برای رشد اشتغال و اقتصاد ضروری است. به گفته‌ی ایمانی جاجرمی، کرونا مشخص کرد نداشتن دسترسی به اینترنت و محرومیت از ابزارهایی مثل تلفن‌های هوشمند یا تبلت، با وضعیت استان‌‌ها از نظر توسعه‌یافتگی ارتباط دارد و سازمان‌ها و وزارت‌خانه‌های مسئول در مسايل زیرساختی باید وضعیت امکانات و پوشش مناطق مختلف کشور را رصد و ارزیابی اجتماعی کنند. براساس پژوهش‌ها شکاف دسترسی به پهنای باند در مناطق روستایی، می‌تواند منجر به تأثیرات اقتصادی بر کل جامعه روستایی شود.

آن‌ها که در خانه به پهنای باند بهتری دستری دارند، در مجموع مهارت‌های دیجیتال بالاتری دارند که موقعیت فردی آن‌ها را در طول زندگی بهتر می‌کند، باعث می‌شود در تحصیلات دانشگاهی بهتر عمل کنند و وارد مشاغل پردرآمد شوند. این موضوع در دنیایی که ایمانی آن را پرچالش و به‌شدت رقابتی می‌داند اهمیت زیادی دارد و از افتادن در تله‌ی محرومیت جلوگیری می‌کند. زمانی که فرصت‌های اقتصادی با توجه به جمعیت دنیا و مخاطرات محیط زیستی روز به روز کمتر می‌شود، کسانی که با توجه به پیشرفت‌های فناوری توانمند هستند، می‌توانند از امکان ارتباطی استفاده و خودشان را عرضه کنند موفق‌تر خواهند بود: «به موازات این جهان واقعی جهان جدیدی یعنی جهان مجازی شکل گرفته که مثلا رمزارزها بخشی از این جهان هستند. اگر شما امکان استفاده از ظرفیت‌های این جهان را نداشته باشید فرد بی‌سوادی محسوب می‌شوید که نمی‌تواند از امکانات استفاده کند، ارتباط بگیرد، درخواست بدهد یا خودش و دیگران را نمایندگی کند و درنتیجه در تله‌ی محرومیت می‌افتد. امروز یک بعد دیگر هم به ابعاد تله‌ی محرومیت که متخصصان فقر درباره‌اش صحبت کرده‌اند، اضافه شده و آن تله‌ی محرومیت از اینترنت و ابزارهای ارتباطی است.»

در جهان پیش رو بسیاری از کسب و کارها به حوزه‌ی دیجیتال می‌رود و شرکت‌ها و ادارات و دانشگاه‌ها ساختاربندی مجدد پیدا می‌کنند و به گفته‌ی این جامعه‌شناس وقتی بخش عمده‌ای از جامعه امکان و سواد استفاده از آن را نداشته باشند هم خودشان محروم می‌شوند و هم باعث عقب‌ماندگی کشور در مسابقه‌ی توسعه می‌شوند.

پیامدهای محدودیت‌های دسترسی به اینترنت

یونیسف گزارش می‌دهد که حتی زمانی که اینترنت در خانه وجود دارد، ممکن است بعضی از اعضای خانواده به‌خصوص کودکان نتوانند از آن استفاده کنند، آن‌ها یا به دلیل نداشتن ابزار مناسب یا در مورد دختران منع‌ شدن و دسترسی کمتر یا ناآگاهی از چگونگی دسترسی به فرصت‌های آنلاین از فرصت‌ها محروم می‌شوند.

همچنین سرعت و کیفیت اینترنت اهمیت دارد، عملکرد کودکانی که به اینترنت ضعیف دسترسی دارند با عملکرد آن‌ها که اصلا به آن دسترسی ندارند مشابه است. این موضوع در مورد کشورهایی که به دلیل دیدگاه‌های سنتی محدودیت‌هایی برای استفاده شهروندانشان از اینترنت باکیفیت و پرسرعت ایجاد می‌کنند باعث می‌شود کل جامعه عقب بمانند. درحالی‌که به گفته‌ی جاجرمی باید مراقب باشند فاصله از بقیه‌ی کشورهای توسعه‌یافته دنیا بیشتر نشود. او می‌گوید نباید اینترنت را محدود کنیم: «در کشور ما مثل همه‌ی کشورهای سنتی این ترس وجود دارد که دسترسی گسترده‌ی مردم به اینترنت منافع گروه‌های حاکم را به خطر بیندازد درحالی‌که فضای مجازی برای همه منافع جدیدی ایجاد می‌کند. اگر نگرانی ما مسائل اخلاقی است هم می‌توان از بستر اینترنت برای ترویج اخلاق استفاده کرد. این یک میدان مسابقه است که نمی‌توانی تعطیلش کنی باید خودت را تغییر دهی و در این میدان مسابقه دهی.»

به گفته‌ی او بسیاری از کشورها در برنامه‌ی توسعه‌شان روی اینترنت حساب باز کرده‌اند. در کشوری مثل ویتنام دولت در بسیاری از نقاط شهر به شهروندانش اینترنت رایگان می‌دهد و به‌خصوص جوان‌ها در آن نقاط جمع می‌شوند و کار می‌کنند. اما در ایران ترسی از پدیده‌های نو وجود دارد و تصمیم‌گیری‌ها به جای تحلیل‌های واقع‌بینانه براساس این ترس گرفته می‌شود. او با اشاره به محدودیت‌های اینترنت در کشور می‌گوید: «این ترس ما را از دیدن امکاناتی که یک فناوری نو عرضه می‌کند، محروم می‌کند. درحالی‌که اگر می‌خواهیم در دنیای مدرن جایی داشته باشیم باید یاد بگیریم چطور با وجود آسیب‌هایی که ممکن است این جهان داشته باشد خود را مدیریت کنیم و به بچه‌ها مهارت‌هایی بیاموزیم که دچار آسیب نشوند. این مسئولیت‌‌ خود افراد، خانواده‌ها و تشکل‌های محلی است که با امکاناتی که دولت فراهم می‌کند این مخاطرات را مدیریت کنند.»

عموم کشورهای در حال توسعه جامعه را به استفاده از اینترنت ترغیب می‌کنند، چون عصر جدیدی در حیات بشر شروع شده: «اگر نتوانیم استفاده کنیم عقب می‌مانیم و ممکن است نتوانیم عقب‌افتادگی را جبران کنیم. سرعت رشد فناوری بی‌نظیر است و باید خیلی هوشیار بود تا کشور عقب نیفتد.»