کدام حیوان پرجمعیت‌ترین گروه را روی زمین دارد؟

اوایل سال ۲۰۲۰، پرنده‌شناسی به نام نوآ استریکر خود راه درحال قدم زدن در میان چندین هزار پنگوئن ریش‌خطی در جزیره الفنت دید. جزیره الفنت، جزیره کوچک دورافتاده‌ی پوشیده از برفی در نزدیکی شبه‌جزیره جنوبگان است. استریکر می‌خواست سرشماری کلنی پنگوئن‌های جزیره را که از سال ۱۹۷۰ به‌درستی انجام نشده بود، انجام دهد. استریکر دانشجوی دانشگاه استونی بروک در نیویورک و نیز نویسنده و مشاهده‌گر حرفه‌ای پرندگان گفت: «هرگز آن منظره، صداها و بوها را فراموش نخواهم کرد.»

بررسی‌های استریکر و همکارانش نشان داد تعداد پنگوئن‌های ریش‌خطی درحال کاهش است؛ اما با وجود این مسئله، این گونه یکی از بزرگ‌ترین کلنی‌های پنگوئن‌های روی زمین را تشکیل می‌دهد که در برخی از مناطق جنوبگان در قالب میلیون‌ها پرنده گرد هم جمع می‌شوند. شمارش پرندگان برای استریکر خسته‌کننده نیست. موضوع شمارش پرندگان چند سال پیش شروع شد، وقتی او به این فکر افتاد که چه تعداد سار در دسته‌های ساری که در آسمان موج می‌زنند، وجود دارد.

استریکر گفت: «آن‌ها خیلی زیبا هستند و تقریباً شبیه دود هستند و این موجب می‌شود با خود فکر کنید تعدادشان چقدر است.» او کشف کرد که تقریباً یک میلیون پرنده در دسته سار وجود دارد که همه به‌طور هماهنگ حرکت می‌کنند. این کشف موجب شد استریکر به این سؤال فکر کند که فراتر از پرندگان، بزرگ‌ترین گروه از حیوانات که تاکنون ثبت شده است، کدام است؟ پاسخ به این سؤال ما را به مکان‌های بسیار جالبی می‌برد؛ به گذشته، به آسمان، به اقیانوس و به دشت‌های بیابانی. این اثبات بسیار خوبی از فراوانی حیات جانوری روی زمین است؛ اما همچنین به نقش انسان در کاهش و حتی افزایش آن اشاره می‌کند.

کل‌های یال‌دار اندازه گله بزرگی دارند؛ اما بزرگ‌ترین گروه حیواناتی نیستند که تاکنون ثبت شده است.

وقتی استریکر تلاش غیرمعمول خود را شروع کرد، اکتشافات خود را در کتابی باعنوان «زندگی شگفت‌انگیز پرندگان و آنچه درمورد انسان بودن، آشکار می‌کنند»، منتشر کرد. همان‌طورکه از عنوان مشخص است، پرندگان از مدعیان اول عنوان پرشمارترین گروه هستند. با تعداد یک میلیون پرنده در یک دسته، تعداد سارها بسیار بالا است؛ اما تعداد پنگوئن‌های ریش‌خطی از آن‌ها هم بیشتر است و در جزایر ساندویچ جنوبی در نزدیکی جنوبگان به دو میلیون پرنده هم می‌رسد.

این پنگوئن‌های شگفت‌انگیز بسیار عقب‌تر از سرخ‌پرک‌های نوک‌سرخ هستند: این گونه کوچک می‌تواند در دسته‌های چند میلیونی در ساوانا و علفزارهای آفریقای جنوب صحرا جمع شود. استریکر گفت: «فکر می‌کنم که آن‌ها اکنون به‌عنوان پرشمارترین گونه پرنده در جهان درنظر گرفته می‌شوند. آن‌ها دسته‌های بزرگی در قالب میلیون‌ها (ده‌ها میلیون و شاید صدها میلیون) پرنده را تشکیل می‌دهند.»

از علت‌های موفقیت بالای سرخ‌پرک‌های نوک‌سرخ به‌عنوان یک گونه، ممکن است گسترش کشاورزی باشد: این پرندگان بذر علف‌ها را می‌خورند؛ اما سراغ مزارع غلات هم می‌روند. بنابراین، کشاورزان زحمت‌کشی که هر ساله بخش زیادی از محصول جو، گندم سیاه و سورگوم خود را به خاطر آن‌ها از دست می‌دهند، از این پرندگان متنفر هستند.

پنگوئن‌های ریش‌خطی (Pygoscelis Antarctica) در جزیره الفنت در نزدیکی شبه‌جزیره جنوبگان

تعداد سرخ‌پرک‌ها به‌قدری زیاد است که مشاهده‌گران می‌گویند ممکن است پنج ساعت طول بکشد تا یک گروه از آن‌ها از بالای سر عبور کند؛ اما این‌جا جایی است که این گونه تسلیم پرنده پرجمعیت‌تری می‌شود که زمانی در آسمان آمریکا فراوان بود: کبوتر وحشی. استریکر گفت: «داستان‌هایی از افرادی وجود دارد که ایستاده‌اند و عبور یک دسته از کبوترهای وحشی را تماشا کرده‌اند که برای ساعت‌ها یا حتی روزها از بالای سر آن‌ها پرواز می‌کردند.»

گروهی از کبوترهای وحشی در سال ۱۸۶۶ به عرض ۱/۶ کیلومتر و طول ۴۸۲ کیلومتر ثبت شد و براساس تعداد کبوتر در هر مایل مربع و براساس اندازه گروه، تخمین زده شد که شامل حدود ۳/۵ میلیارد پرنده باشد. البته این مسئله قبل از این بود که شکار موجب انقراض این گونه موفق شود. بنابراین، با این آمار کلان، آیا این کبوتر دوران گذشته جایزه پرجمعیت‌ترین موجود روی زمین را می‌گیرد؟ صبر کنید، هنوز چند مدعی دیگر وجود دارد که باید درنظر بگیرید.

وقتی نگاهمان را از آسمان می‌گیریم و به اعماق اقیانوس می‌بریم، رکوردهایی از گونه‌های ماهی خصوصا شاه‌ماهی اطلسی وجود دارد که یک گروه از آن‌ها می‌تواند شامل بیش از چهار میلیارد ماهی باشد. گونه‌های دیگر به این ارقام نزدیک نیستند؛ اما آن‌قدر چشمگیر هستند که سزاوار است به آن‌ها نیز اشاره کنیم. این‌ گونه‌ها شامل پستانداران مهاجری مانند غزال جهنده و کل یالدار در جنوب آفریقا هستند که در گذشته در گله‌هایی مشتمل بر بیش از یک میلیون راس جمع می‌شدند و گروه‌هایی را تشکیل می‌دادند که برای هفته‌ها در ساوانای داغ رژه می‌رفتند.

خفاش‌ها نیز در میان این گونه‌ها جای می‌گیرند: در تگزاس، غاری وجود دارد که بیش از ۲۰ میلیون خفاش دم‌آزاد برزیلی را در خود جای داده است. با‌این‌حال، جانوری وجود دارد که تجمعات عظیمش همه این رقیبان را پشت سر می‌گذارد. در اوایل سال جاری در شرق آفریقا پرده‌ای از حشرات آسمان را فرا گرفت که وسعت آن به حدود ۲۴۰۰ کیلومتر مربع می‌رسید. امیلی کیماتی، پژوهشگر مرکز بین‌المللی فیزیولوژی و بوم‌شناسی حشرات در کنیا می‌گوید: «مانند پتوی سیاهی بود که روی ابرها را گرفت. حتی دیدن ابرها هم دشوار بود.»

این دسته از ملخ بیابانی تشکیل شده بود که هرازگاهی در تعداد بالا در شرق و شمال آفریقا و نیز بخش‌هایی از خاورمیانه و جنوب آسیا دیده می‌شوند. آن رویداد خاص بزرگ‌ترین دسته‌ی ملخ‌ها بود که طی ۲۵ سال گذشته در شاخ آفریقا دیده شد. کیماتی که روی ملخ‌های بیابانی مطالعه می‌کند، گفت، کارشناسان تخمین می‌زنند که تراکم ملخ‌ها حدود ۵۰ میلیون در هر کیلومتر مربع است، بنابراین، دسته ملخ سال ۲۰۲۰ تقریباً شامل ۲۰۰ میلیارد ملخ می‌شد. اندازه جمعیت این گونه می‌تواند در بازه زمانی سه‌ماهه، ۲۰ برابر شود.

تصویری که ۹ فوریه ۲۰۲۱ گرفته شده است، دسته‌ای از ملخ‌های بیابانی را نشان می‌دهد که در کنیا زمین را پوشانده‌اند.

آن‌چه کیماتی درمورد آن نگران است، این است که دسته‌های ملخ‌ها تا چه حد می‌توانند بزرگ‌تر و فروان‌تر شوند. ملخ‌های بیابانی برای رشد به دو چیز نیاز دارند: گرما و رطوبت که برای بیرون آمدن حشره از تخم‌های درون شن‌های صحرا بسیار مهم است. این درحالی است که تغییرات اقلیمی این شرایط را در محدوده وسیع آن‌ها افزایش می‌دهد. کیماتی گفت: «این نواحی خشک‌تر می‌شوند و وقتی بارندگی رخ دهد، سیل‌آسا خواهد بود. این شرایط درحال فراوان‌تر شدن است. بنابراین، مناطق برای تولیدمثل ملخ‌ها مساعدتر می‌شود.»

در این مورد، جمع‌شدن حیوانات در کنار هم صرفاً منظره‌ای تماشایی نیست. یک دسته گرسنه از ملخ‌ها می‌تواند در عرض چند ساعت محصولات کشاورزان را از بین ببرد و معیشت آن‌ها را نابود کند و ناامنی غذایی میلیون‌ها نفر را افزایش دهد. کیماتی در تلاش است که در پژوهش خود با این چالش بزرگ مقابله کند. او در مطالعه‌ای که ماه ژوئیه در مجله‌ی Scientific Reports منتشر شد، از داده‌های هواشناسی همراه با اطلاعاتی درمورد الگوهای تولیدمثل ملخ‌های بیابانی برای ایجاد مدل‌هایی استفاده کرد که به‌طور دقیق پیش‌بینی کنند که احتمال تولیدمثل این گونه در کدام مناطق جغرافیایی بیشتر است.

کیماتی امیدوار است یافته‌های او به ایجاد سیستم‌های هشدار اولیه‌ای کمک کند که کشورها بتوانند از آن‌ها برای پیش‌بینی محل تولیدمثل ملخ‌ها استفاده کنند و قبل از اینکه ملخ‌ها از تخم بیرون بیایند، جلوی آن را بگیرند. دویست میلیارد عدد بهت‌آوری است؛ اما سوابق تاریخی حاکی از آن است که اگر شرایط مناسب مهیا باشد، دسته‌های ملخ می‌توانند بسیار بزرگ‌تر شوند.

در سال ۱۸۷۵، هواشناس آماتوری به نام آلبرت چایلد، عبور دسته بزرگی از ملخ‌ها را که بخش بزرگی از غرب آمریکا را پوشانده بودند، به تماشا نشست. این گونه ملخ کوهستان راکی بود که چایلد تخمین زد که حدود ۵۱۲۸۰۰ کیلومتر مربع را پوشانده باشد. این رویداد که به «هجوم آلبرت» معروف شد، براساس تخمین‌های چایلد حاوی نه میلیون‌ها، نه میلیاردها بلکه تریلیون‌ها حشره بود (به‌طور دقیق سه و نیم تریلیون).

تصور می‌شود رویداد مذکور بزرگ‌ترین تعداد حیوانات در یک گروه باشد که تاکنون توسط انسان‌ها ثبت شده است. ملخ‌‌های کوهستان راکی از آن زمان منقرض شده‌اند؛ اما پرواز تاریخی آن‌ها درمورد ملخ‌های دیگری که امروزه در سراسر سیاره دیده می‌شوند، هشدار می‌دهد.

تجسم چند تریلیون حشره بسیار سخت است؛ اما صبر کنید. اگر درمورد تعریف گروه آزادانه‌تر فکر کنیم، هنوز مدعی دیگری در فهرست ما وجود دارد. علت آن است که زیر سطح زمین، موجوداتی را می‌یابیم که در کلنی‌های چنان بزرگی جمع می‌شوند که سخت است آن‌ها را به‌عنوان یک واحد تجسم کنیم.

منظور ما مورچه آرژانتینی است که حدود صد سال بیش به‌طور ناخواسته از آمریکای جنوبی وارد اروپا شد. این موجود سخت‌کوش بزرگ‌ترین کلنی‌ شناخته‌شده در سراسر جهان را تشکیل داده است: کلنی بزرگی که تا ۶ هزار کیلومتر زیر زمین در بخش‌های بزرگی از اروپا امتداد دارد. این گستره از چند صد لانه تشکیل شده است که هریک حاوی میلیاردها مورچه است. بنابراین، احتمالاً کل سیستم درمجموع حاوی تریلیون‌ها مورچه باشد؛ اما کار شمارش این حشرات چالش‌برانگیز است.

این امر نشانگر دشواری پاسخگویی به این سؤال ساده است که کدام حیوانات بزرگ‌ترین گروه را تشکیل می‌دهند. استریکر گفت: «به‌نظر می‌رسد که چنین سوالی قابل‌سنجش باشد. با‌این‌حال، هرچه بیشتر به آن فکر کنید، تعیین اینکه منظورتان از گروه چیست، سخت‌تر می‌شود. تخمین تراکم‌های بزرگ دشوار است. علاوه‌بر‌این، همان‌طور که مورد ملخ‌ها نشان می‌دهد، هرچه عمیق‌تر بررسی کنیم، متوجه می‌شویم که نمی‌توانیم بدون صحبت کردن درمورد خودمان به آن پاسخ دهیم.»

کاهش و افزایش جمعیت‌های حیوانی چیزی نیست که بتوانیم آن را از تأثیرات انسانی جدا کنیم. بنابراین، شاید تامل درباره‌ی فراوانی حیات روی زمین و نقشی که انسان‌ها در کاهش و افزایش آن دارند، به ما کمک کند تا اقدامات بهتری برای محافظت از آن انجام دهیم.