رقابت برای استخراج منابع ماه و سیارات دیگر: آمریکا و چین مقابل هم قرار می‌گیرند

رئیس جمهور آمریکا در واکنش به جنگ روسیه و اوکراین گفته نظم جدیدی در حال به وجود آمدن در جهان است و این کشور باید جلوتر از رقبا حرکت کند. با این حال، این رقابت نه فقط در زمین بلکه در فضا هم آغاز شده و به نظر می‌رسد که چین و ایالات متحده در زمینه استخراج از منابع معدنی ماه که میلیاردها دلار درآمد به همراه خواهد داشت، با یکدیگر وارد رقابتی نفس‌گیر می‌شوند.

درست مثل دوره رقابت‌های اسپوتنیک و آپولو، رهبران جهان دوباره سعی دارند سلطه خود را در فضا نشان دهند. ولی این بار یک تفاوت مهم وجود دارد. نیم قرن پیش، آمریکا و شوروی توانستند قوانین بنیادینی را در سازمان ملل وضع کنند، اما این بار به نظر می‌رسد که ابرقدرت‌های جهان حتی بر سر اصول مبنایی هم با یکدیگر اتفاق نظر ندارند.

فقدان همکاری میان آمریکا و چین در اکتشافات فضایی در دوره‌ای که فضا بیش از هر زمان دیگری شلوغ شده، خطرآفرین به نظر می‌رسد. میلیاردرهایی مثل ایلان ماسک و جف بزوس در کنار کشورهای در حال توسعه مثل رواندا و فیلیپین هر ماه ماهواره‌های بیشتری را به مدار می‌فرستند تا از این بازار تازه نفس حداکثر استفاده را ببرند.

نبرد بر سر منابع ماه و دیگر سیارات

تهدیدها در بحث آمریکا و چین شدیدتر شده، چرا که طرفین بر سر راه یکدیگر موانع اقتصادی گذاشته‌اند و تفاوت‌های ایدئولوژیک در نگاه به همه‌گیری، برخوردهای سیاسی و اخیرا در ماجرای جنگ روسیه بر این اختلافات دامن است. ناتوانی در همکاری در فضا نه تنها خطر مسابقه تسلیحاتی را به وجود می‌آورد بلکه می‌تواند باعث درگیری‌هایی بر سر استخراج صدها میلیارد دلار منابع معدنی در ماه و سایر سیارات شود.

«مالکوم دیویس»، مقام سابق وزارت دفاع استرالیا که حالا در زمینه سیاست‌های فضایی در موسسه سیاست‌های راهبردی استرالیا تحقیق می‌کند، می‌گوید: «نگرانی ما در غرب بیشتر بر سر این است که چه کسی قوانین راه را به‌خصوص در زمینه دسترسی به منابع تعیین خواهد کرد. بزرگ‌ترین ریسک این است که دو مجموعه با قواعد مخالف یکدیگر داشته باشید. یک شرکت چینی ممکن است مشابه رفتاری که این کشور درباره کل دریای جنوب چین دارد، در دهه 2030 مدعی مالکیت بر منطقه‌ای در ماه شود که منابع زیادی دارد.»

ژئوپولتیک فضا که در گذشته عرصه‌ای برای کنار گذاشتن رقابت‌ها و همکاری بود، حالا آینه‌ای برای انعکاس رقابت‌های روی زمین میان آمریکا و متحدانش با روسیه و چین شده است. و همان‌طور که پکن و مسکو متحدان ارتش آمریکا در اروپا و آسیا را به تشدید تنش‌ها در بحث اوکراین و تایوان متهم می‌کنند، رسانه‌های چینی معتقدند که آمریکا در حال راه‌اندازی یک ناتوی فضایی است.

درگیری اصلی بر سر پیمان آرتمیس است

در مرکز این نزاع پیمان آرتمیس وجود دارد که آمریکا پیش‌نویس آن را تهیه کرده است. پیمان آرتمیس قراردادی بدون ضمانت اجرایی است که مجموعه‌ای از قوانین را برای فعالیت در ماه، مریخ و سیارات دیگر مشخص می‌کند. این برنامه که ناسا آن را مطابق با معاهده ماورای جو 1967 می‌داند، زیربنای تلاش‌های این سازمان در ارسال فضانورد به ماه و آغاز فعالیت‌های استخراج مواد معدنی در قمر زمین را شکل می‌دهد.

تاکنون 19 کشور به این توافق‌نامه ملحق شده‌اند. چهار کشور رومانی، کلمبیا، بحرین و سنگاپور بعد از حمله پوتین به اوکراین این پیمان را امضا کردند. اوکراین از اولین کشورهایی بود که پیمان آرتمیس را در اواخر سال 2020 امضا کرد. این توافق‌نامه بخشی از تلاش دولت جو بایدن برای تبیین مجموعه‌ای از اصول جامع و کلی‌تر برای فعالیت در فضاست.

«کاملا هریس»، معاون اول رئیس جمهور آمریکا می‌گوید: «ما در حین حرکت به جلو بر تدوین قواعد جدید مسیر متمرکز می‌مانیم تا مطمئن شویم که همه فعالیت‌های فضایی به شکلی مسئولانه، صلح‌آمیز و پایدار انجام خواهند شد. ایالات متحده متعهد است که پیشتاز این مسیر و الگویی برای سایرین باشد.»

در آن سو، چین و روسیه رهبری جریان مخالف این پیمان را برعهده داشته‌اند. «ولادمیر پوتین» در دیدار با «شی جین‌پینگ»، رئیس جمهور چین در ماه فوریه از مشارکت‌های فضایی گسترده‌تر در قالب یک همکاری بدون محدودیت خبر داد. رهبران این دو کشور در حال تبلیغ پروژه جایگزینی برای فعالیت در ماه هستند که امکان همکاری برای همه کشورها را فراهم می‌کند و حول محور «ایستگاه تحقیقات بین‌المللی ماه» می‌چرخد.

یکی از مشکلات اصلی چین با پیمان آرتمیس بندی است که به کشورها اجازه می‌دهد مناطقی را بر روی ماه به عنوان «ناحیه‌های امن» مشخص کنند. بر این اساس، سایر کشورها باید از ورود به این مناطق خودداری کنند. آمریکا و متحدانش از طریق این بند می‌خواهند تابع معاهده ماورای جو باشند که می‌گوید کشورها نباید به مداخله خطرناک در فضا بپردازند.

با این حال، از نظر چین مشخص کردن ناحیه‌های امن نوعی دست‌درازی به زمین‌های ماه و مغایر با قوانین بین‌المللی است. پکن می‌خواهد هر نوع قانون‌گذاری در این زمینه در سازمان ملل انجام شود چون می‌تواند روی حمایت گروه بزرگ‌تری از کشورها حساب کند.

روزنامه «چاینا دیلی» در ماه ژانویه در مقاله‌ای از اقدام ناسا در ابداع ایده ناحیه‌های امن که به کشورها و شرکت‌ها اجازه می‌دهد برخی از مناطق و منابع ماه را در تحت کنترل خود بگیرند، انتقاد کرده بود. این روزنامه نوشت: «زمان آن رسیده که آمریکا بیدار شود. جهان دیگر به هژمونی تفرقه‌افکن این کشور علاقه‌ای ندارد.»

چرا چین به فعالیت‌های فضایی آمریکا بدبین است؟

چین برای مشکوک بودن به تلاش‌های فضایی آمریکا دلایل خوبی دارد. در سال 2011 قانونی در ایالات متحده به تصویب رسید که مانع از تعامل ناسا با همتای چینی خود می‌شد. این کشور همچنین چین را از همکاری در ایستگاه فضایی بین‌المللی منع کرد و همین باعث شد پکن به دنبال ساخت ایستگاه خودش برود.

«لینکلن هینز»، استادیار دانشگاه کالج جنگ هوایی آمریکا که مطالعاتی درباره برنامه فضایی چین داشته، می‌گوید: «چین از این نظام بیرون گذاشته شد و حالا دارد مسیر خودش را طی می‌کند. سوالی که پیش می‌آید این است که وقتی دو دیدگاه متفاوت درباره نظام فضایی وجود دارد و هیچ همکاری شکل نگرفته، آیا می‌توان به مجموعه‌ای از قوانین همبسته برای ماورای جو دست یافت یا خیر.»

«دمیتری روگوزین»، رئیس سازمان فضایی روسیه موسوم به روسکاسموس در اواخر ماه آوریل گفته بود این کشور تصمیم گرفته به خاطر تحریم‌های غرب از ایستگاه فضایی بین‌المللی خارج شود. اگرچه برنامه‌های فضایی مسکو حتی پیش از آغاز جنگ اوکراین رو به افول گذاشته بود، اما چین به سرعت در مسیر اهداف شی جین‌پینگ برای رقابت با آمریکا در فضا حرکت می‌کند. این کشور در سال 2019 به اولین کشوری تبدیل شد که به نیمه دوردست ماه کاوشگر فرستاده، و پارسال پس از آمریکا به دومین کشوری بدل گشت که روی مریخ فرود می‌آید.

چین 10 مارس راکت «لانگ مارچ» را از جزیره‌ای در استان جنوبی هاینان پرتاب کرد تا به ایستگاه فضایی «تیانگونگ» محموله برساند. ساخت این ایستگاه قرار است تا پایان امسال تکمیل شود و چین را به تنها کشوری تبدیل کند که ایستگاه فضایی خودش را دارد. شی جین‌پینگ اخیرا دستور داده بود که یک مرکز پرتاب فضایی هم در استان هاینان احداث شود.

چین به یک قدرت فضایی تبدیل می‌شود؟

مرد اول پکن در ماه ژانویه درباره برنامه فضایی این کشور گفته بود: «کاوش در پهنه کیهان، توسعه صنعت فضا و تبدیل کردن چین به یک قدرت فضایی رویای ابدی ماست.» «یه پیجیان»، طراح ارشد اولین کاوشگر ماه چین در همان بازه زمانی به رسانه‌ها گفته بود که آن‌ها تا سال 2025 در یک ماموریت رباتیک به ماه می‌روند و احتمالا می‌توانند تا سال 2030 اولین فضانورد خود را به این کره برسانند.

«میشل هانلون»، مدیر مشترک مرکز حقوق هوا و فضای دانشگاه میسیسیپی و سردبیر مجله Space Law می‌گوید: «چین بدجوری می‌خواهد به عنوان ناسای آینده شناخته شود. این کشور می‌خواهد چنین رهبری در حوزه فضا باشد و فکر می‌کند که دوران چین فرا رسیده است.»

با هدف‌گذاری آمریکا، چین و سایر کشورها برای فعالیت در ماه، نیاز به وضع قوانین جدید برای جلوگیری از درگیری بیش از هر زمان دیگری ضروری به نظر می‌رسد. ناسا در ماه آوریل آزمایش‌هایی را برای پرتاب آرتمیس 1 انجام داد. این ماموریت اولین فضاپیمای آمریکا را بعد از آپولو 17 در سال 1972 به ماه می‌فرستد. اگرچه آرتمیس 1 کاملا رباتیک خواهد بود، اما ناسا می‌خواهد در حوالی سال 2025 دوباره پای فضانوردان خود را به ماه باز کند و این بار برای نخستین دفعه یک زن را به قمر زمین بفرستد. این سازمان در ادامه روی سطح ماه پایگاه خواهد ساخت.

شرکت اسپیس ایکس ایلان ماسک در ماه‌های آینده راکت جدید استارشیپ را از تگزاس آزمایش خواهد کرد تا برای ارسال انسان به ماه و مریخ آماده شود. ژاپن و کره جنوبی هم که از امضاکنندگان پیمان آرتمیس هستند، ماموریت‌های خاص خودشان را برای ماه در نظر دارند. حتی هند هم برنامه‌های ویژه‌ای را برای فعالیت در فضا تدارک دیده اما هنوز به هیچ سمتی از این دوگانه قدرت ملحق نشده است. ولادمیر پوتین ماه گذشته قول داده بود که برنامه روسیه در زمینه فعالیت‌های ماه را احیا خواهد کرد.

مسابقه فضایی جدیدی در راه است

«بیل نلسون»، رئیس ناسا چند روز پیش در یک جلسه استماع در کنگره آمریکا درباره تنش‌های فزاینده ایالات متحده و چین در حوزه فضا هشدار داد. او گفت: «[چین] حالا یک ایستگاه فضایی و فناوری‌های پیشرفته دارد. آن‌ها اعلام کرده‌اند که می‌خواهند به ماه بروند. و فکر می‌کنم مشابه مسابقه فضایی که با اتحاد جماهیر شوروی داشتیم، در آینده با دولت چین یک مسابقه فضایی خواهیم داشت.»

برخلاف زمین، منابع ماه احتمالا می‌تواند مقدار زیادی هلیوم-3 داشته باشد. این ایزوتوپ احتمالا به عنوان جایگزینی برای اورانیوم در نیروگاه‌های هسته‌ای استفاده خواهد شد چون رادیواکتیو نیست. رسانه دولتی چین در سال 2019 گفته بود گاهی اوقات از ماه تحت عنوان خلیج فارس منظومه شمسی یاد می‌شود. چون متخصصان باور دارند که 5000 تن زغال‌سنگ را می‌توان با حدود سه قاشق غذاخوری هلیوم-3 معاوضه کرد.

با وجود این که هنوز مدارک مستدلی مبنی بر وجود توانایی‌های عجیب و غریب در هلیوم-3 وجود ندارد، محققان چینی همین حالا جستجو به دنبال این ایزوتوپ در سنگ‌هایی که اواخر 2020 از ماه بازگردانده شده را آغاز کرده‌اند. قمر زمین همچنین می‌تواند منبع ارزشمندی برای آب باشد و سوخت مورد نیاز برای ماموریت‌های مریخ و سایر نقاط منظومه شمسی را فراهم کند.

در حال حاضر به نظر می‌رسد که آمریکا در جلب نظر کشورها نسبت به تفسیر خودش از قوانین فعالیت در فضا موفق‌تر بوده است. در شرایطی که به مرور زمان به امضاکنندگان پیمان آرتمیس اضافه شده، چین هنوز منتظر رهبر دیگری به جز پوتین است که در توسعه ایستگاه بین‌المللی تحقیقات ماه با این کشور همکاری کند.

معضلی به نام جنگ اوکراین

رسانه دولتی چین در ماه مارس اعلام کرد که به‌زودی مذاکراتی برای جلب نظر سازمان فضایی اروپا، تایلند، امارات متحده عربی و عربستان سعودی انجام خواهد داد تا آن‌ها را با خود همراه کند. با این حال، جنگ روسیه و اوکراین احتمالا کشورهای زیادی را از همکاری در این پروژه منصرف خواهد کرد.

سازمان فضایی اروپا 17 مارس از تعلیق برنامه ارسال فرودگر ساخت روسیه به مریخ در ماه سپتامبر یا اکتبر خبر داد. شرکت بریتانیایی OneWeb هم پیش‌تر اعلام کرده بود که ارسال ماهواره به مدار پایینی زمین با راکت‌های روسیه را لغو می‌کند. «جاناتان مک‌دوول»، اخترفیزیکدان مرکز اخترفیزیک دانشگاه هاروارد و موسسه اسمیتسونیان می‌گوید: «اثر [این جنگ] بر برنامه فضایی روسیه فاجعه‌بار خواهد بود.»

هرچند چین به تخصص روسیه در فعالیت‌های فضایی نیازی ندارد، اما با توجه به راهبرد دراز مدت شی جین‌پینگ بعید به نظر می‌رسد که پکن برای جلب رضایت بقیه کشورها، مسکو را رها کند. مقامات ارشد فضایی روسیه چند وقت پیش گفته بودند که آماده همکاری‌های بزرگ‌تر با چین هستند.

رئیس روسکاسموس در تاریخ 4 آوریل در مصاحبه‌ای با رسانه دولتی چین گفت: «ما همکاری خوبی با دوستان چینی خود داریم. برای برقراری روابط دوستانه در فضا، باید روی زمین هم با هم دوست باشیم.» این قاعده ظاهرا در زمینه دشمنی‌ها هم صدق می‌کند.

در سایه عدم وجود قواعد مشترک در حوزه فضا، آمریکا و چین در ماه‌های اخیر بر سر دو حادثه یکدیگر را به سهل‌انگاری متهم کرده‌اند. پکن مدعی بود که ماهواره‌های اسپیس ایکس به طرز خطرناکی به ایستگاه فضایی این کشور نزدیک شده‌اند. این کشور انتقاد خود را به‌صورت رسمی در سازمان ملل مطرح کرد ولی آمریکا مدعی شد که اظهارات چین اغراق‌آمیز بوده است. این واکنش اوقات چینی‌ها را تلخ‌تر کرد و آن‌ها مدعی شدند که آمریکا مکاتبات لازم برای گفتگو در این زمینه را انجام نداده و مسئولانه رفتار نکرده است. از سوی دیگر، پارسال راکت 21 تنی چین به صورت کنترل نشده به جو زمین وارد شد و انتقاداتی را از سمت غرب به دنبال داشت.

«جیسکا وست»، محقق ارشد پروژه Space Security Index می‌گوید مشکل بزرگ چین با پیمان آرتمیس این است که از فرآیند تصمیم‌گیری کنار گذاشته شده و حالا طرف غربی می‌گوید آن‌ها باید شرایطی را بپذیرند که نه توسط سازمان ملل بلکه توسط ایالات متحده تدوین شده است. نزاع بر سر این که چه کسی این قواعد را تعیین می‌کند، نشانگر این است که جهان برای جلوگیری از درگیری در فضا هنوز خیلی باید تلاش کند. وست می‌گوید: «شک دارم که مردم آماده این حجم از فعالیت فضایی بوده باشند. ما به اندازه کافی برای این وضعیت آماده نبودیم.»